Komisja Etyki otrzymała wnioski: dyrektora Biura Zarządu i Spraw Korporacyjnych – Macieja Muzyczuka oraz p.o. dyrektora Biura Koordynacji Programowej – Janusza Cieliszaka, o ocenę filmu „Solidarni 2010” wyemitowanego 26 kwietnia 2010 r. w TVP1. Komisja otrzymała także e-maile krytykujące autorów filmu i żądające ich obrony.
W związku z tym Komisja otworzyła postępowanie wyjaśniające:
- obejrzała kopię nagrania ww. filmu,
- zapoznała się z analizą filmu „Solidarni 2010” przygotowaną przez Zespół Rozwoju
Zawodowego w Biurze Koordynacji Programowej,
- przeprowadziła rozmowy z autorami filmu: Janem Pospieszalskim i Ewą Stankiewicz
oraz producentem – Robertem Kaczmarkiem. Ówczesny dyrektor TVP1 – Wojciech
Hoflik, mimo ponawianego zaproszenia, nie przybył na rozmowę z Komisją.
Na tej podstawie Komisja Etyki TVP S.A. orzeka, co następuje:
Wolność słowa i wypowiedzi wymaga odpowiedzialności za publikowany (emitowany) tekst, obraz i dźwięk. Dziennikarze telewizji muszą jednak mieć świadomość, że ich odpowiedzialność jest szczególna. Wynika ona z nieporównywalnego z innymi mediami zasięgu przekazu telewizyjnego i masowości jego odbioru.
Autorzy i TVP1 naruszyli, obowiązujące w TVP, następujące zasady etyki:
Par. 1. Dziennikarz telewizji publicznej wobec odbiorców
Zadaniem i rolą dziennikarza jest realizacja prawa każdego człowieka do informacji oraz do udziału w debacie publicznej znajdującej swój wyraz w programie telewizyjnym.
Racją wyprodukowania i emitowania programu winno być domniemane zainteresowanie odbiorców i/lub dobro publiczne, a nie interes autora, redaktora czy wydawcy.
Program najsilniej wyraża tezę, że ci, którzy przed katastrofą wypowiadali się o prezydencie i parze prezydenckiej krytycznie, to nie są prawdziwi Polacy i prawdziwi patrioci i nie mają obecnie prawa do żalu i żałoby. Autorzy filmu poprzez intencjonalny montaż legitymizują tę tezę, wielokrotnie artykułowaną przez wypowiadające się osoby. Takie kryterium selekcji materiału, dokonywania wyboru i tworzenie zestawień jest niezgodne z zasadami rzetelności zawodowej. Według programu społeczeństwo dzieli się na „prawdziwych Polaków i prawdziwych patriotów oraz resztę”.
Efektem przyjętych koncepcji montażowych jest program naruszający zasady bezstronności i rzetelności nawet wówczas, gdy autentyzm zamieszczonych wypowiedzi nie budzi wątpliwości.
Autorzy dysponowali zapisem ok. 60 godzin materiału reporterskiego, realizowanego przez dwie ekipy producentów zewnętrznych, pracujących dla potrzeb różnych programów. W programie „Solidarni 2010” zamieścili wybór wypowiedzi ok.100 osób z kilkudziesięciu (jeśli nie więcej) tysięcy osób, które były przed Pałacem Prezydenckim. Większość z nich sama podeszła do Jana Pospieszalskiego stojącego przy kamerze nieoznakowanej logiem TVP.
Jan Pospieszalski – współautor programu, który był rzeczywistym animatorem ujawnienia postaw, poglądów i wszystkich dopuszczalnych i możliwych wypowiedzi, ich odbiorcą i adresatem, nie pojawia się na ekranie, by spełnić funkcję występującego w imieniu telewizji publicznej, aktywnego moderatora i komentatora, co w pewnym zakresie mogłoby tłumaczyć jednostronność wyrażanych w programie opinii.
Par. 4. Zbieranie i opracowanie materiałów
Opracowanie i montaż materiałów nie mogą zniekształcać informacji czy opinii.
Materiały archiwalne muszą być oznaczone jako takie.
Komisja nie ma wątpliwości, że osoby wypowiadające się miały prawo mówić to, co uważały za stosowne. Rolą autorów programu jest dokonanie wyboru i tworzenie zestawień, a także ponoszenie współodpowiedzialności wraz z osobami odpowiedzialnymi za emisję, za społeczne, a także i polityczne reperkusje publicznej prezentacji programu.
Obecność przed Pałacem Prezydenckim Jana Pospieszalskiego, osoby powszechnie znanej, identyfikowanej z konkretną opcją polityczną, w sposób naturalny zaktywizowała do publicznego zabrania głosu, tych uczestników niewątpliwie spontanicznej manifestacji, którzy podzielają jego poglądy. Żaden inny reporter nie uzyskałby wypowiedzi na takim poziomie szczerości, wspartej bardzo silnymi emocjami. Autorzy w żaden sposób nie odnoszą się do wypowiedzi wybranych przez siebie osób, a wiec identyfikują się z wygłaszanymi jednostronnymi opiniami.
W programie „Solidarni 2010” zostały użyte materiały z wcześniej emitowanych przez TVP1 programów „Warto rozmawiać” i ”Księga Kondolencyjna TVP”, a więc znane już widzom i winny zostać oznaczone jako archiwalne.
Par. 10. Rozbudzanie nadmiernych obaw lub nadziei
W relacjach o zdarzeniach sensacyjnych i tragicznych należy starać się o maksymalną ścisłość i unikać wywoływania dodatkowych napięć i obaw u odbiorców.
Przy podejmowaniu decyzji o emisji programu nie wzięto pod uwagę niebezpieczeństwa silnej polaryzacji społeczeństwa oraz szerzenia obaw i poczucia zagrożenia (teorie spisku) w i tak już rozemocjonowanych odbiorcach, co jest niezgodne z misją telewizji publicznej.
Obowiązkiem dziennikarza jest zapewnienie w odbiorze wrażenia zrównoważonej prezentacji różnych stanowisk, swego rodzaju równego dystansu do często wzajemnie polemicznych wypowiedzi i opinii. Nie jest rzeczą dziennikarza wpływanie na treść wypowiedzi, powinien on jednak tak wywiązywać się ze swojej roli inicjatora i moderatora debaty, by stanowiska i pozycje jej uczestników były przedstawiane w sposób najbardziej zrozumiały i czytelny dla odbiorców.
Jednostronność poglądów i opinii wyrażanych w programie wymagała autorskiego lub redakcyjnego (np. niezwłocznie po emisji) komentarza, zajęcia stanowiska w ważnej społecznie sprawie, opowiedzenie się otwarcie za lub przeciw, wydanie osądu wartościującego. Tego rodzaju komentarz może być powierzony doświadczonemu, kompetentnemu dziennikarzowi, znanemu z niezależności poglądów i cieszącego się autorytetem zawodowym, albo niezależnemu ekspertowi, wolnemu od podejrzeń o jednostronne politycznie czy ideologicznie powiązania.
Par. 12. Rzeczywiste autorstwo
Rzeczywiste autorstwo materiałów filmowych czy tekstów powinno być zawsze podane do wiadomości odbiorców.
Przez kilka dni emitowane były w TVP1 zapowiedzi specjalnego programu Jana Pospieszalskiego z pominięciem nazwiska Ewy Stankiewicz, która była faktyczną inicjatorką oraz rzeczywistą autorką realizacji zapisu dokumentalnego wydarzeń przed Pałacem Prezydenckim.
Analizowany zapis filmowy powstał zgodnie z zasadą, że powinnością dokumentalistów jest rejestrowanie rzeczywistości każdego dnia, a szczególnie w chwilach przełomowych, niecodziennych, ważnych społecznie, historycznych. Taki historyczny moment z całą pewnością miał miejsce.
Autorzy programu i jego producent zgodnie oświadczyli, że nie brali udziału w kolaudacji wersji emisyjnej programu. Nie było więc sytuacji, w której można byłoby dokonać analizy merytorycznej, wskazać błędy warsztatowe i zasugerować sposoby ich uniknięcia.
Zasady etyki obowiązujące w TVP zostały naruszone przede wszystkim redaktorów i wydawców, którzy ponosili odpowiedzialność za brak nadzoru redakcyjnego i te osoby, które brały udział w podejmowaniu decyzji o emisji programu w upublicznionym kształcie.
Program „Solidarni 2010” gatunkowo należy określić raczej jako powstałą w nadzwyczajnej sytuacji wideo-notację. W gruncie rzeczy można powiedzieć, że ten dokumentalny zapis to bardzo rozbudowana telewizyjna sonda uliczna, zawierająca autentyczne wypowiedzi adresowane do Jana Pospieszalskiego, obdarzonego specjalnym i wyjątkowym w tamtej sytuacji zaufaniem. Jednak Autorzy zredukowali udział Jana Pospieszalskiego do kilku jego wtrąceń i podpowiedzi z offu. Widz nie zna dokładnej treści zadawanych pytań i reakcji reportera-moderatora – nawet niemej - na niezwykle emocjonalne odpowiedzi. Poza trzema przypadkami wszystkie osoby występują anonimowo.
W programie „Solidarni 2010” mamy do czynienia z bohaterem zbiorowym. Z eksponowaniem konkretnych osób, bohaterów pewnej zbiorowości. Wyborem fragmentów z ich pełniejszych wypowiedzi. Z wyborem miejsca, usytuowania ich wypowiedzi w strukturze programu. Autorzy zawsze muszą podejmować te wybory, a dokonując montażowych zestawień, tworzą przede wszystkim sens i przesłanie utworu. W tym konkretnym przypadku wzmacniane jest ono przez kilkakrotne powtórzenia w różnych miejscach 90 minutowego programu, fragmentów wypowiedzi tych samych i bardzo charakterystycznych osób (znanych już z poprzednich emisji na antenie TVP1). Taki niezwykle wyrazisty refren-mantra na bardzo wysokim i zapadającym w pamięć, poziomie emocji i frustracji.
Realizacja filmów w czasie gorących, niezwykłych, historycznych wydarzeń wymaga od autorów powściągliwości i nieulegania emocjom, umiejętności spojrzenia na rzeczywistość z pewnego dystansu.
Komisja Etyki TVP S.A. w składzie:
Wanda Ziembicka-Has – przewodnicząca
Katarzyna Proniewicz – Jaszczak
Stanisław Pieniak
Halina Marszałek-Mrozowska
Małgorzata Żarnecka
Michał Nekanda-Trepka
