Najnowsze opracowanie naukowe przygotowane przez dr. Dmitriya Pantę przybliża i uzupełnia trudny temat losów tysięcy Polaków, dla których koniec II wojny światowej nie oznaczał powrotu do powojennej normalności. Dokumenty i materiały zebrane w książce pozwalają lepiej zrozumieć to złożone zagadnienie.

Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych, przemierzając szlaki bojowe na zachodzie Europy, walczyli o nową Polskę, bez jarzma totalitaryzmów. Jak się jednak okazało, decyzje polityczne podjęte przez aliantów jeszcze w trakcie konfliktu zbrojnego praktycznie przesądziły o powojennych losach kraju, który trafił do sowieckiej strefy wpływów. Mimo to wielu Polaków wierzyło, że z czasem Polska odzyska pełną suwerenność. Niestety, przez kolejne dziesięciolecia taki scenariusz nie mógł się ziścić.

„Nic już nie było takie jak przed początkiem wojny – nowy świat, nowe państwa, nowe porządki i nowe obywatelstwa. W tym całym powojennym chaosie znalazła się grupa żołnierzy PSZ, którzy zdecydowali się powrócić w swoje rodzinne strony, znajdujące się wówczas na terytorium Związku Sowieckiego” – podkreśla autor publikacji.

Dla wielu Polaków próba powrotu do ojczyzny, zamiast upragnionej wolności, oznaczała ponowną konfrontację ze stalinowską machiną eksterminacji. Konsekwencją były szykany, aresztowania i ponowne deportacje w głąb ZSRS. Mimo nowego, powojennego porządku w Europie sowieccy oprawcy nie zamierzali rezygnować z dawnych metod terroru.

Jak podkreślił w recenzji książki znakomity historyk prof. Zbigniew Wawer, zmarły w grudniu 2022 r., autor opracowania korzystał z bogatej literatury przedmiotu, co sprawia, że publikacja jest przygotowana w sposób rzetelny i wielowymiarowy. Z kolei drugi recenzent, dr hab. Jerzy Grzybowski, zwraca uwagę, że monografia wyróżnia się na tle innych publikacji pod względem merytorycznym i formalnym:

„Niebagatelną jej zaletą jest to, że autor dokonał analizy powojennych losów «andersowców» na terenie całego ZSRS, podczas gdy dotychczas przedmiotem dociekań badaczy była sytuacja tych ludzi na terenie wybranych republik sowieckich (głównie na Białorusi). Do tej pory nikt nie podjął się zadania opracowania danego zagadnienia w tak szerokiej perspektywie geograficznej” – podkreśla recenzent.

Zasadnicza część publikacji to ponad 60 starannie opracowanych i przetłumaczonych na język polski dokumentów źródłowych. Całość poprzedzono przedmową i wstępem nakreślającym problematykę powojennych repatriacji i deportacji Polaków. Treść główną uzupełniają źródła fotograficzne, a także indeks osobowy i geograficzny.