TVP Historia Czwartek, 18.04.2019 06:50 BYŁ TAKI DZIEŃ - 18 KWIETNIA ODC. 536 Felieton, 2 min, Polska, 2006 Autor: Janusz Weychert 1894 - pierwsza prezentacja monumentalnego dzieła Henryka Siemiradzkiego - kurtyny w Teatrze Miejskim w Krakowie; 1926 - otwarto rozgłośnię Polskiego Radia; 1979 - nieudane wysadzenie w powietrze znienawidzonego pomnika Lenina w Nowej Hucie; 1988 - zmarł poeta Józef Łobodowski; 07:40 PRZEDWIOŚNIE - ODC. 4/6 - STAW I KAPLICZKA Serial historyczno - obyczajowy, 48 min, Polska 2002 Scenariusz na podstawie powieści Stefana Żeromskiego i reżyseria: Filip Bajon Zdjęcia: Bartosz Prokopowicz Muzyka: Michał Lorenc Aktorzy: Mateusz Damięcki, Maciej Stuhr, Małgorzata Lewińska, Urszula Grabowska, Karolina Gruszka, Piotr Gąsowski, Krzysztof Globisz, Alicja Jachiewicz, Danuta Szaflarska, Teresa Szmigielówna i inni Rok 1921. Po wojnie polsko - bolszewickiej Hipolit Wielosławski, wdzięczny Cezaremu za uratowanie życia, zabiera przyjaciela do swojego majątku w Nawłoci. Cezary powoli, ale z upodobaniem zanurza się w nową rzeczywistość - rodzinne, wygodne, dostatnie życie typowego polskiego dworku. Wśród nowo poznanych tam osób trzy wywierają na nim szczególnie silne wrażenie: żywa, pełna energii i wdzięku Karolina, młodziutka, nerwowa i wrażliwa, obdarzona talentem muzycznym Wandzia oraz piękna, tajemnicza i emanująca erotyzmem Laura, młoda wdowa, właścicielka sąsiadującego z Nawłocią majątku Odolany. Cezary flirtuje z nimi, nie potrafiąc dokonać wyboru, ale to Laura wprowadza go w "dorosły" świat zmysłowej namiętności. Tymczasem trwają zakrojone na szeroką skalę przygotowania do balu w Odolanach organizowanego w celu zebrania pieniędzy na protezy dla żołnierzy poszkodowanych w czasie wojny. 08:45 HISTORIA POLSKI - OSTATNI ŚWIADEK Film dokumentalny, 55 min, Polska, 2005 Reżyseria: Paweł Woldan Scenariusz: Paweł Woldan Zdjęcia: Andrzej Adamczak Muzyka: Andrzej Krauze Filmowa opowieść o zmarłym w 1997 r. w wieku 98 lat Stanisławie Swianiewiczu, profesorze ekonomii Uniwersytetu Wileńskiego, gorącym patriocie i prawym, dzielnym człowieku. Urodzony w stolicy Inflant, Dźwińsku, syn budowniczego kolei i nauczycielki niemieckiego, młody Swianiewicz brał udział w wojnie polsko - bolszewickiej 1920 r. i został nawet odznaczony Krzyżem Walecznych. Studia rozpoczęte w Moskwie przed rewolucją październikową kontynuował po powrocie do cywila na otwartym po 87 latach przerwy Uniwersytecie Wileńskim. Tam poznał też swą przyszłą żonę, Olimpię. Ekonomista, ale także dziennikarz i publicysta polityczny, był Swianiewicz zwolennikiem federalistycznych idei Piłsudskiego, zdecydowanym przeciwnikiem przyłączenia Wilna do Polski. Uważał je bowiem za miasto bardzo litewskie. Przy jego współudziale powstał tam Instytut Naukowo - Badawczy Europy Środkowo - Wschodniej. Ale jego długie i bogate życie naznaczyło w największym stopniu jedno wojenne doświadczenie. Gdy wybuchła II wojna, powołany do wojska Swianiewicz wyruszył jako dowódca kompanii gospodarczej na front. Niestety, pod koniec września on i tysiące jego towarzyszy znalazło się w sowieckiej niewoli. W pierwszych dniach listopada 1939 r. trafił do obozu w Kozielsku, skąd kilka miesięcy później wraz z innymi oficerami ruszył pociągiem w kierunku Smoleńska. Na stacji Gniazdowo nieoczekiwanie wywołano go, umieszczono w innym wagonie. Stamtąd obserwował, jak jego współtowarzyszy podróży ładowano do autobusu z zamalowanymi szybami i dokądś wywożono. Autobus kursował wiele razy, wożąc kolejne grupy. Nigdy więcej ich nie ujrzał. Sam trafił najpierw do więzienia w Smoleńsku, później do moskiewskiej Łubianki. Bezpodstawnie oskarżony o szpiegostwo, został skazany na 8 lat łagru i wywieziony na daleką północ, do okręgu Komi. Miesiącami cierpiał głód, harował ponad siły, o mało nie umarł z wycieńczenia. Udało mu się stamtąd wydostać dopiero w kwietniu 1942 r. na mocy porozumienia Sikorski - Majski, umożliwiającego Polakom wstępowanie do armii gen. Andersa. Na próżno usiłował się dowiedzieć, co się stało z tysiącami jego kolegów z Kozielska. Dopiero kiedy w kwietniu 1943 r. berlińskie radio podało wiadomość o wykryciu zbiorowych mogił polskich niedaleko Smoleńska, domyślił się prawdy. Pod wpływem tego doświadczenia przystąpił do spisywania swoich wspomnień - on, ostatni świadek wydarzeń poprzedzających katyńską masakrę, która zdaniem profesora była zemstą Rosjan za przegraną 1920 r. W końcu 1943 r. został doradcą rządu polskiego w Londynie. Po wojnie nie mógł już wrócić do kraju, a próba ściągnięcia do siebie rodziny skończyła się niepowodzeniem. Swianiewicz musiał więc sam rozpocząć nowe życie. Zaczął wykładać na angielskich uczelniach, przez parę lat przebywał na Dalekim Wschodzie jako rzeczoznawca UNESCO, a w 1958 r. został wykładowcą London School of Economics. Po 18 latach rozłąki spotkał się wreszcie z żoną i dziećmi. W Wielkiej Brytanii wydał m.in. książkę o działalności NKWD, ale dziełem jego życia pozostanie opublikowana w paryskiej "Kulturze" książka "W cieniu Katynia" - rzetelna, prawdziwa, obiektywna. Od 1963 r. aż do emerytury był związany z uniwersytetem St. Mary's w kanadyjskim Halifaxie. Do Polski przyjechał dopiero po zmianie ustroju, ale już nie zdecydował się na zamieszkanie tu na stałe. Pochowano go koło ukochanej żony w Halifaxie. W filmie o profesorze Swianiewiczu mówią m.in. Czesław Miłosz i prof. Stanisław Stomma, którzy znali go z czasów wileńskich, a wypowiedzi nagrali na krótko przed śmiercią, oraz dzieci profesora: Bernadetta, Maria i Witold. W filmie wykorzystano archiwum rodzinne Swianiewiczów, liczne materiały archiwalne oraz zdjęcia inscenizowane. 09:50 PO PRL-U - WIELKIE AFERY PIERWSZYCH LAT III RP Dysk./wywiad/debata, 25 min, Polska, 2019 Scenariusz: Grzegorz Sieczkowski Zdjęcia: Michał Jarosiński, Witold Karaś, Marcin Krynicki Wykonawcy: Beata Michniewicz (prowadząca) Wielkie afery pierwszych lat III RP. 1/ Jedną z najważniejszych afer w III RP była afera FOZZ, której korzenie sięgają jeszcze do PRL - u. Stała się ona pewnym symbolem transformacji. Wbrew deklarowanemu celowi działania, FOZZ udzielał kredytów, przyjmował pożyczki, dokonywał skomplikowanych i świadomie zawikłanych operacji na międzynarodowych rynkach finansowych. Tylko część operacji była dokumentowana, a istniejące księgi prowadzono wadliwie. Dodatkowo dziś wydaje się pewne, że FOZZ został powołany przez wojskowe i cywilne tajne służby PRL. Zakończył on działalność w styczniu 1991 r. i został poddany kontroli NIK, co doprowadziło do ujawnienia afery. 2/ Kolejną głośną aferą, na początku III RP, była afera związana z Bezpieczną Kasą Oszczędności Lecha Grobelnego. Kasa przyjmowała lokaty i oferowała za nie korzystne oprocentowanie, znacznie wyższe niż banki. Środki na wypłatę odsetek miały pochodzić z handlu dolarami amerykańskimi, którą to działalnością zajmowały się kantory wymiany walut Grobelnego. Nic więc dziwnego, że Grobelny zyskał tysiące klientów, ludzi raczej skromniej sytuowanych, którzy powierzali mu oszczędności życia. 3/ Inną bardzo głośna aferą była historia związana z Art - B. Spółka założona przez Andrzeja Gąsiorowskiego i Bogusława Bagsika dzięki tzw. oscylatorowi ekonomicznemu na początku lat 90. oszukała banki na ponad 420 mln zł. Proceder polegał na wielokrotnym obrocie czekami bez pokrycia i lokowaniu uzyskanych na tej podstawie pieniędzy w kolejnych bankach. Były jeszcze inne głośne afery, takie jak tytoniowa i alkoholowa. 10:25 SENSACJE XX WIEKU - KSIĘGA SZPIEGÓW - CYCERO Kameralne i studyjne (widowisko), 20 min, Polska, 1994 Reżyseria: Barbara Gajos Scenariusz: Maciej Zakrocki Wykonawcy: Bogusław Wołoszański (prowadzący) W październiku 1943 roku Niemcy zapłacili 20 tys. funtów za rolkę filmu, na której były tajne dokumenty z ambasady brytyjskiej w Ankarze. 12:20 CZAS HONORU - ODC. 24 "PRZERWANA DEPESZA" S. II Serial wojenny, 47 min, Polska, 2009 Reżyseria: Michał Kwieciński, Michał Rosa, Grzegorz Kuczeriszka Scenariusz: Ewa Wencel, Jarosław Sokół Aktorzy: Ewa Wencel, Katarzyna Gniewkowska, Krzysztof Stelmaszyk, Maciej Zakościelny, Jakub Wesołowski, Jan Wieczorkowski, Antoni Pawlicki Margaret twierdzi, że Michał, po uwiarygodnieniu się w oczach Halbego, powinien to wykorzystać w działalności kontrwywiadu. Na Pawiaku Nina z Wandą przygotowują się do ucieczki. Bronek dostaje nowe zadanie: ma zlikwidować Rappkego. Jeden z agentów, Włodek, lokator Heleny, deklaruje jej chęć współpracy z konspiracją. Michał, razem z Halbem i Rainerem, odwiedzają Celinę w szpitalu. Celina mówi Marii, że Krzysztof to jej narzeczony. Janek prosi Michała o zlecenie obserwacji Górki. Helena wpada na trop siatki niemieckich agentów: w domu Halbego znajduje teczkę z ich zdjęciami, dokumenty, specjalne rachunki. Jedna z więźniarek, Lola, przyłącza się do ucieczki Wandy i Niny z Pawiaka. W getcie Sajkowscy zostają wyrzuceni z mieszkania i trafiają do noclegowni. Agent Włodek mówi Rainerowi o akcji z Bronkiem. Rappke szykuje obławę pod domem w Józefowie. Władkowi udaje się uciec, ale Kamil zostaje schwytany przez Niemców. 14:20 ZŁOTO JUKONU - ODC. 2/3 (ODC. 2/3) Film dokumentalny, 51 min, Wielka Brytania, 2016 Reżyseria: Ben Crichton Scenariusz: Ben Crichton Wykonawcy: Piotr Banasz, Dan Snow (prowadzący) W tej epickiej przygodzie zespół odkrywców próbuje zdobyć złoto na zamarzniętej północy Kanady. Idąc tą samą drogą co pierwotni poszukiwacze złota, wyruszają w niebezpieczną i ekscytującą podróż. Muszą pokonać zdradziecką przełęcz, poruszać się po rozległych, lodowych jeziorach i walczyć z potężną rzeką Jukon w drewnianej łodzi. 16:30 HISTORIA POLSKI - ODTAJNIONE POWSTANIE Film dokumentalny, 45 min, Polska, 2001 Reżyseria: Stanisław Kalisz Poruszający temat powstania w Sejnach 1919 roku. Ten zapomniany fragment polskiej historii dotyczy skomplikowanych relacji polsko - litewskich: procesu kształtowania się granic po zakończeniu I Wojny Światowej. Na terenie południowej Suwalszczyzny w sierpniu 1919 roku doszło do walk pomiędzy Polakami i Litwinami. Film relacjonuje przebieg Powstania Sejneńskiego i prezentuje na ten temat różne opinie historyków. Przedstawia również zapis odsłonięcia pomnika Powstania Sejneńskiego. Jednym z najważniejszych motywów filmu jest dążenie mieszkańców Sejn, aby odkrycie prawdy o powstaniu służyło budowaniu pojednania polsko - litewskiego. 17:45 BYŁO, NIE MINĘŁO - KRONIKA ZWIADOWCÓW HISTORII. - MAŁYCH MIASTECZEK HISTORIA SEKRETNA Magazyn, 22 min, Polska, 2014 Autor: Adam Sikorski Wykonawcy: Artur Kalicki Małych miasteczek historia sekretna. Wiele już razy zaintrygowani sekretną historią małych miasteczek leżących na uboczu turystycznych szlaków, przyjmowaliśmy zaproszenia lokalnych pasjonatów, rozmiłowanych w zgłębianiu dziejów swego miejsca na ziemi. Tym razem jedziemy na Podlasie do Szczuczyna. W tle tej podróży majaczą dwie znakomite postaci: król Jan III Sobieski oraz jego osobisty sekretarz - Stanisław Antoni Szczuka. Dziś odwiedzimy kościelną kryptę - miejsce spoczynku sekretarza. Król Sobieski, jako zaufanego doradcę, wyniósł go do rangi referendarza koronnego i dał mu starostwo lubelskie oraz warszawskie. Nasza ekipa pojawia się zwykle tam, gdzie jest jeszcze czego szukać. Tak jest i tutaj. W archiwalnych źródłach dotyczących kościoła w Szczuczynie są opisane inne krypty, do których dziś nie ma dostępu. Jedną z nich udało się w tym roku odkryć. Taka informacja i nam wystarcza, żebyśmy zabrali się do prac. Są to już zadania na przyszły sezon archeologiczny, ale gdy badacze zerwą drewnianą podłogę świątyni, na miejsca wskazane przez aparaturę z pewnością do Szczuczyna pospieszymy. Kartki z żołnierskiego pamiętnika. Cokolwiek funduje nam fortuna poszukiwaczy i tak najwspanialszym odkryciem pozostaną dla nas ludzie. Niestety, czas robi swoje, więc najczęściej ich losy i czyny poznajemy już drogą pośrednią z pamiętników, relacji i przekazów rodziny. Czasem jednak przydarzają się spotkania niezwykłe, bo bezpośrednie. I wtedy zapisujemy godziny dysków pamięci, by nie uronić niczego. Naszym rozmówcą będzie Alojzy Józefowski, który jako niepełnoletni ochotnik wyruszył w szlak bojowy w szeregach sławnego 77. Pułku Piechoty z Katowic. 18:55 PRZEDWIOŚNIE - ODC. 5/6 - BAL W ODOLANACH Serial historyczno - obyczajowy, 47 min, Polska 2002 Scenariusz na podstawie powieści Stefana Żeromskiego i reżyseria: Filip Bajon Zdjęcia: Bartosz Prokopowicz Muzyka: Michał Lorenc Aktorzy: Mateusz Damięcki, Maciej Stuhr, Małgorzata Lewińska, Urszula Grabowska, Karolina Gruszka, Piotr Gąsowski, Krzysztof Globisz, Alicja Jachiewicz, Danuta Szaflarska, Teresa Szmigielówna i inni Cezary Baryka nadal przebywa w majątku swego przyjaciela, Hipolita Wielosławskiego i wraz ze wszystkimi domownikami uczestniczy w wielkim balu, który odbywa się w sąsiednim dworze, w Odolanach. Zebrane podczas balu fundusze mają być przeznaczone na zakup protez dla żołnierzy rannych w wojnie polsko - bolszewickiej. Chociaż Laura jest zaręczona, kwitnie jej romans z Cezarym. Kochankowie potajemnie spotykają się w posiadłości Laury lub w hoteliku w mieście. Karolina, która uważnie obserwuje poczynania Baryki, wydaje się domyślać prawdy i cierpi męki zazdrości z powodu pierwszej nieodwzajemnionej miłości. Nieoczekiwanie umiera. Początkowo wszystko wskazuje na to, że popełniła samobójstwo. Prawda jest jednak inna. 22:00 SPÓR O HISTORIĘ - WŁADCY POLSCY: WŁADYSŁAW IV Dysk./wywiad/debata, 32 min, Polska, 2017 Scenariusz: Elżbieta Szumiec - Zielińska Wykonawcy: Maciej Zakrocki (prowadzący) Władysław Zygmunt Waza, znany jako Władysław IV, był najstarszym synem Zygmunta III Wazy i Anny Austriaczki. Po usunięciu w 1599 roku Zygmunta z tronu szwedzkiego stany szwedzkie zaproponowały, aby to Władysław objął tron w Uppsali. Miał jednak przyjąć protestantyzm i przebywać w Szwecji. Ojciec Władysława odrzucił te warunki. Kolejna okazja do objęcia władzy nadarzyła się jedenaście lat później. Piętnastoletni królewicz został w 1610 roku wybrany na cara Rosji. Znowu ojciec nie pozwolił mu zmienić wyznania i udać się do Moskwy na koronację. Niemniej formalnie był carem do 1613 roku, a tytularnie aż do 1634. Po śmierci ojca w 1632 roku wybrany został na króla Rzeczypospolitej. W czasie szesnastoletniego panowania prowadził wojny z Moskwą, Szwecją i Turcją. Planował zajęcie Krymu, na co nie zgodził się Sejm, a co w konsekwencji było jedną z przyczyn Powstania Chmielnickiego. Zmarnował możliwość włączenia Prus do Polski i zgodził się na przywrócenie tam władzy Hohenzollernów. Był też ostatnim królem, który odebrał hołd lenny z Prus Książęcych. Władysławowi IV zawdzięcza Warszawa jeden z najbardziej rozpoznawalnych pomników w Polsce: kolumnę Zygmunta wzniesioną na placu Zamkowym ku czci jego ojca. 22:40 POLSKIE ŻYCIE - POLSKA ŚMIERĆ Film dokumentalny, 26 min, Polska, 2004 Film o życiu i męczeńskiej śmierci księdza ewangelika Juliusza Bursche, którego Niemcy zamordowali w obozie Moabit w Berlinie w 1942 roku. Juliusz Bursche, syn pastora Ernesta Wilhelma Bursche wywodził się z Saksonii, urodził pod zaborem carskim w Kaliszu, uczył się w Warszawie, studiował teologię w estońskim Dorpacie, a proboszczem został we wsi Wiskitki pod Żyrardowem. Dokument wzbogacony ikonografią, filmami archiwalnymi z okresu walk o Warszawę, zdjęciami z obozu Sachsenhausen i cmentarza ewangelickiego. 00:25 SENSACJE XX WIEKU - CZERWONA ORKIESTRA Kameralne i studyjne (widowisko), 49 min, Polska, 2003 Reżyseria: Adek Drabiński Scenariusz: Bogusław Wołoszański Zdjęcia: Waldemar Szmidt Aktorzy: Włodzimierz Adamski, Andrzej Szczytko, Zbigniew Paterak, Krzysztof Stelmaszczyk, Jerzy Braszka, Robert Więckiewicz, Sławomir Orzechowski, Andrzej Pściuk, Leon Charewicz, Antoni Ostrouch, Dariusz Krzemiński, Rafał Kuliński, Renata Cichecka, Mariusz Samociuk, Andrzej Bogdański Czerwona Orkiestra to komunistyczna organizacja szpiegowska, która aktywnie zaczęła działać na terenach okupowanych przez Niemców, krótko po ataku Hitlera na Rosję. Twórcą Czerwonej Orkiestry był polski Żyd z Nowego Targu, Leopold Trepper. Siatka, którą Trepper budował od 1938 roku, była najlepiej działającą organizacją szpiegowską drugiej wojny światowej i ogromnym problemem niemieckiej Abwehry. 01:25 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ - EBEN EMAEL CZ 2 Magazyn, 28 min, Polska, 1992 Scenariusz: Bogusław Wołoszański, Maciej Zakrocki Zdjęcia: Andrzej Żydaczewski Wykonawcy: Bogusław Wołoszański (prowadzący) Cykl popularyzujący wiedzę o historii II wojny światowej. Bogusław Wołoszański przedstawia historię zdobycia przez niemieckich spadochroniarzy fortu Eben Emael, pełniącego kluczową rolę w belgijskim systemie obronnym. Fort ten, zbudowany w newralgicznym miejscu połączenia Mozy z Kanałem Alberta, miał w maju 1940 roku zagrodzić drogę wojskom niemieckim w ich pochodzie w głąb Belgii i Francji. Opanowanie fortu przez niemieckich spadochroniarzy pozwoliło na sforsowanie Kanału Alberta przez główne siły niemieckie i w konsekwencji szybkie opanowanie Belgii. W drugiej części Bogusław Wołoszański kontynuuje oprowadzanie po zabudowaniach fortu Eben Emael. Na zakończenie audycji spotkanie z telewidzami w ramach Klubu Encyklopedii II Wojny Światowej.