TVP Historia Sobota, 04.06.2022 06:50 BYŁ TAKI DZIEŃ - 04 CZERWCA Felieton, 2 min, Polska, 2006 Autor: Janusz Weychert 1798 - zmarł Giacomo Casanova; 1953 - prymas Wyszyński w kazaniu: "Gdy Cezar siada na ołtarzu, to mu mówimy krótko: nie wolno!"; 1989 - masakra na placu Tienanmen; 1989 - pierwsze na poły wolne wybory w powojennej Polsce; 07:55 PRZYRODNIK NA TROPIE - /11/ - DZIĘCIOŁ Reportaż, 25 min, Polska, 2020 Reżyseria: Małgorzata Kosturkiewicz Scenariusz: Łukasz Bożycki Wykonawcy: Łukasz Bożycki (prowadzący) Nie każdemu udało się go zobaczyć, ale z pewnością wielu go usłyszało. To dzięcioł, jeden z najbardziej pracowitych i pożytecznych ptaków żyjących w Polsce. Jego stukanie zwiastuje nadejście wiosny. Czy wiedzieliście, że dzięcioł potrafi uderzyć w drzewo aż 29 razy na sekundę? Takie stukanie nazywa się werblowaniem. O tym i o innych zwyczajach dzięcioła opowie w odcinku niestrudzony obserwator przyrody - Łukasz Boźycki. 08:25 WOJOWNICY CZASU - SZWADRON PRZYBOCZNY, CZYLI KAWALERIA W ŁAZIENKACH Film dokumentalny, 27 min, Polska, 2019 Reżyseria: Grzegorz Gajewski Scenariusz: Grzegorz Gajewski Zdjęcia: Krzysztof Krzyżanowski, Grzegorz Gajewski Muzyka: Krzysztof Ridan Jedną z pięknych tradycji istniejących w Wojsku Polskim było tworzenie oddziałów przybocznych i reprezentacyjnych honorujących władców, wodzów i prezydentów. Taką właśnie jednostką był istniejący w latach Międzywojnia Szwadron Przyboczny Naczelnika Państwa, a potem Prezydenta RP. Powołany do istnienia 15 kwietnia 1919 roku, a więc w przeddzień rozpoczęcia wyprawy na Wilno przeznaczony był raczej do pełnienia funkcji ochrony i eskorty raczej niż reprezentacji, stanowiąc element ochrony bezpośredniej Wodza Naczelnego. Jego żołnierze pełnili też służbę kurierską między Józefem Piłsudskim a dowódcą Grupy Jazdy, ppłk. Władysławem Beliną - Prażmowskim, który prowadził zagon na Wilno. Ponieważ pluton wykazał się niezwykłą przydatnością, po uwieńczonej sukcesem wyprawie zapadła decyzja o sformowaniu większej jednostki odrębnej, przeznaczonej wyłącznie do zadań ochrony Naczelnika Państwa. 09:00 CZARNE CHMURY - ODC. 4/10 - PRZEPRAWA Serial przygodowy, historyczny, 50 min, Polska 1973 Reżyseria: Andrzej Konic Scenariusz: Ryszard Pietruski Zdjęcia: Antoni Wójtowicz Muzyka: Waldemar Kazanecki Aktorzy: Leonard Pietraszak, Ryszard Pietruski, Edmund Fetting, Stanisław Niwiński, Tadeusz Białoszczyński, Anna Seniuk, Janusz Zakrzeński, Jerzy Zelnik, Mariusz Dmochowski, Józef Nalberczak, Bronisław Pawlik, Elżbieta Starostecka i inni Pułkownik Dowgird pojedynkuje się z rotmistrzem Zarembą. Długo ważą się losy walki, wreszcie pan Krzysztof zwycięża. Zostawia Zarembę żywego, z szablą, ale bez konia. Obaj z Kacprem ruszają w dalszą drogę. W klasztorze, w którym zatrzymują się na odpoczynek, dogania ich oddział Knothego. Zbiegom pomagają wędrowni komedianci. Udaje im się wymknąć z potrzasku i schronić w pobliskiej karczmie. Ale rajtarzy są tuż, tuż. 10:10 OKRASA ŁAMIE PRZEPISY - PASTERNAK NA POLSKI STÓŁ Magazyn, 25 min, Polska, 2022 Reżyseria: Tomasz Rostworowski Scenariusz: Tomasz Rostworowski, Karol Okrasa Zdjęcia: Adam Kubiak Wykonawcy: Karol Okrasa (prowadzący) W tym odcinku Karol Okrasa zaprasza widzów na kulinarną opowieść o zapomnianym pasternaku. Prawie każdy zna rymowankę Figa z makiem, z pasternakiem. Mówi się tak, żeby dać komuś do zrozumienia, że czegoś się nie da zrobić lub że czegoś się za żadne skarby świata nie zrobi. I choć wiele osób wie, co to jest figa, to już niewielu wie, że pasternak to warzywo. To krewny selera, choć z wyglądu przypomina korzeń pietruszki. Jest smaczny, aromatyczny i słodki, przy tym zdrowy, bo bogaty w potas i fosfor. Niestety, dziś rzadko jest spotykany w sprzedaży. Był jadany w Polsce od dawien dawna, bo rósł dziko, był pospolitą, a przy tym pożywną rośliną. Znany był już starożytnym Rzymianom, a od XVI wieku znajdziemy w krajowych źródłach liczne receptury z użyciem pasternaku. Sama nazwa to od łacińskiego słowa pastinaca, pochodzącego od pastinum oznaczającego motykę. W krajach anglosaskich, w Niemczech i Francji ciągle jest jadany, może więc powróci na polskie stoły. Karol Okrasa zaprezentuje widzom ciekawe potrawy z użyciem tego warzywa. 1/ Placki z pasternaku z wędzonym węgorzem; 2/ Wołowy gulasz z kapustą kiszoną i pasternakiem; 3/ Pieczony pasternak z sosem z fig i maku. 13:50 KUCHNIA DWUDZIESTOLECIA - ODC. 23 ŻOŁĄDKI I PYZY CZYLI JEDZENIE ULICZNE Magazyn, 25 min, Polska, 2022 Reżyseria: Jerzy Grabowski, Jerzy Grabowski, Jerzy Grabowski Scenariusz: Łukasz Modelski, Łukasz Modelski, Łukasz Modelski Zdjęcia: Maciej Brola, Maciej Brola, Maciej Brola Wykonawcy: Łukasz Modelski (prowadzący) Wykwintne restauracje zaspokajały podniebienia elit. Przybytki, które odwiedzali ci, którzy do elity się nie zaliczali i dania w nich podawane, to bohaterowie tego odcinka programu. Śniadaniem szerokich mas, ale nie tylko, była w latach międzywojennych kajzerka z serdelkiem. Bezkonkurencyjne były serdelki i kotlety wieprzowe podawane pod Ryjkiem przy Marszałkowskiej 42. Właściwie nie był to bar, lecz wędliniarnia prowadzona przez mistrza cechowego Jana Jabłońskiego. Nazwa wzięła się od szyldu nad wejściem - świńskiego łba. Można było zamówić też golonkę, gorące serdelki lub parówkę i szynkę "z łezką". Smakosze do baru zaglądali, by zjeść raki gotowane w koprze. Najwytrawniejsi smakosze chętnie odwiedzali też żydowskie restauracje w rodzaju Herszfinkla w pasażu Simonsa przy Długiej, gdzie do pejsachówki podawano gęsie skwarki. O tamtych klimatach przypomni przepis na żołądki na gęsto. W robotniczych barach Pragi, Czerniakowa, Woli czy Powązek zamawiało się mikadki, czyli 50 ml kieliszki wódki, a do niej katolika, czyli śledzia ulika. Uliczne jadłodajnie i oferowane przez obnośnych sprzedawców pyzy i garmażeria, ciepłe dania ze słoików, stragany na kółkach, zimne kuchnie jatek i handelki na tyłach sklepów dziś już nie istnieją, choć w dwudziestoleciu były nieodłącznym elementem warszawskiej i polskiej gastronomii. Nadal jednak symbolem warszawskiego Różyca pozostały pyzy. I w tym odcinku programu będzie o tym jak je zrobić. Łukasz Modelski, redaktor, historyk sztuki i kultury średniowiecza, autor książek o historii kuchni, uczestnik inicjatyw kulinarnych związanych z próbami ustalenia kanonu polskiej kuchni, znany widzom TVP Historia z cykli "Kuchnia Jagiellonów", "Kuchnia Żydów polskich" i "W kotle historii" tym razem proponuje smakowitą wyprawę znaczoną najważniejszymi historycznymi datami i kulturowym obrazem dwudziestolecia międzywojennego. Niezwykłego okresu w historii, kiedy po 123 latach niewoli kształtowała się polska państwowość, powstawały wielkie inwestycje, łączyły się ziemie podzielone kulturowo, ekonomicznie, politycznie przez zaborców. W wyniszczonej w czasie I wojny światowej Europie i Polsce kulinarne pomysły łączyły niedostatek z tradycją, rzeczywistość z marzeniami. Smaki, które wówczas powstały, do dziś są dla nas smakami rodzinnego domu. 14:25 ZAWRÓCONY Groteska polityczna, 79 min, Polska 1994 Scenariusz i reżyseria: Kazimierz Kutz Zdjęcia: Wiesław Zdort Muzyka: Jan Kanty Pawluśkiewicz Aktorzy: Zbigniew Zamachowski, Marek Kondrat, Marek Frąckowiak, Stanisław Górka, Henryk Bista, Zofia Rysiówna, Anna Waszczyk, Leszek Zduń, Monika Bolly, Krzysztof Janczar, Ryszard Jabłoński, Lech Ordon, Jerzy Słonka i inni Kazimierz Kutz nakręcił "Zawróconego" trochę mimochodem. Nie mogąc chwilowo zebrać funduszy na dokończenie dramatu "Śmierć jak kromka chleba" o masakrze górników w kopalni "Wujek", napisał scenariusz gorzkiej komedii, również osadzonej w śląskich realiach stanu wojennego. Akcja "Zawróconego" rozgrywa się cztery miesiące przed tragicznymi wydarzeniami w "Wujku". Tomasz Siwek pracuje w śląskiej elektrociepłowni, rozwożąc wodę sodową wśród robotników. Jest członkiem PZPR, więc partyjny zwierzchnik namawia go do szpiegowania kolegów z "Solidarności" podczas wiecu w Katowicach. Tomek bez zbytnich oporów wyraża zgodę. W nagrodę czekają go wczasy w Bułgarii i bliżej nieokreślone, ale atrakcyjne "kursy". Poza tym, jako chłop z pochodzenia, nie czuje zbytniej więzi z wielkomiejskim proletariatem. Niestety, w czasie manifestacji Siwek daje się porwać nastrojowi chwili i zapomina o swoim zadaniu. Zaczyna wspólnie z innymi śpiewać "My chcemy Boga" i staje się ofiarą milicyjnego pościgu. Krótko mówiąc, z niedoszłego konfidenta przeobraża się niemal w opozycjonistę. Konsekwencje nie każą na siebie długo czekać. Tomkowi udaje się wprawdzie bezpiecznie wrócić do domu, jednak już następnego dnia... W niedługim, zręcznie zrealizowanym filmie Kutz udanie połączył powagę z humorem, a nawet farsą i groteską. "Zawróconym" dopisał też kolejny rozdział do swojej snutej od lat śląskiej opowieści, na którą składają się jego najwybitniejsze filmy: "Sól ziemi czarnej", "Perła w koronie", "Paciorki jednego różańca", "Na straży swej stać będę", "Śmierć jak kromka chleba" (miała premierę niedługo po "Zawróconym"). Powstała trochę przypadkowo gorzka komedia Kutza została dobrze przyjęta przez widzów i krytykę, a niekryjącego agnostycyzmu reżysera skomplementował nawet katolicki "Ład", dopatrując się w "Zawróconym" pochwały "tradycyjnej polskiej rodziny, gdzie ostoją dla zanurzonego w świat pracy, polityki, wyzwań, życiowych wyborów mężczyzny jest spokój i stabilizacja domowego ogniska". Największym jednak - jak dotąd - sukcesem filmu było przyznanie mu w 1994 roku Złotych Lwów na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Na tej samej imprezie nagrodę za główną rolę męską otrzymał też Zbigniew Zamachowski (odtwórca postaci Tomka), a za muzykę Jan Kanty Pawluśkiewicz. Film zebrał także laury na festiwalach w Berlinie, Moskwie i Utrechcie. 18:10 MŁODY PIŁSUDSKI - ODC. 13 Serial historyczny, biograficzny, 44 min, Polska, 2018 Reżyseria: Jarosław Marszewski, Jarosław Marszewski Scenariusz: Jarosław Sokół, Ewa Wencel, Jarosław Sokół, Ewa Wencel Zdjęcia: Wojciech Suleżycki, Wojciech Suleżycki Muzyka: Bartosz Chajdecki, Bartosz Chajdecki Aktorzy: Grzegorz Otrębski, Karol Pocheć, Jan Butruk, Mariusz Kiljan, Zuzanna Zielińska, Mateusz Banasiuk, Grzegorz Daukszewicz, Joanna Kuberska, Maria Kuśmierska, Sebastian Cybulski, Maja Szopa, Dominik Bąk, Redbad Klynystra-Komarnicki, Kamila Kuboth-Schuchardt, Robert Angowski Po nieudanej próbie odbicia Okrzei, Ziuk postanawia zakończyć działalność organizacji bojowej ostatnią spektakularną akcją - skokiem na rosyjski pociąg pocztowy. Zrabowane środki mają posłużyć do utworzenia pierwszych polskich oddziałów wojskowych. Ziuk i jego najbliżsi towarzysze rozpoczynają przygotowania do wielkiego napadu w Bezdanach. 19:00 GIGANCI HISTORII - ARTYŚCI XX - LECIA MIĘDZYWOJENNEGO Teleturniej, 45 min, Polska, 2022 Reżyseria: Tomasz Motyl Scenariusz: Mikołaj Korzyński Wykonawcy: Maciej Kurzajewski (prowadzący) Zachwycała się nimi cała Polska, ale ich talent często można było porównać do gwiazd światowego formatu. Charyzmatyczni i wszechstronnie utalentowani artyści polskiej sceny XX - lecia międzywojennego. Eugeniusz Bodo, Adolf Dymsza, Hanka Ordonówna, Aleksander Żabczyński, Jan Kiepura, Mieczysława Ćwiklińska. Ich życie i twórczość na tle epoki: najważniejsze kreacje aktorskie, plotki i skandale, wielkie tragedie będą tematem tego odcinka "Gigantów historii". 20:05 MEDYCEUSZE WSPANIALI - ODC. 13 (SERIA 2 ODC. 5) STOLICA APOSTOLSKA (MEDICI: THE MAGNIFICENT EP. THE HOLY SEE) Serial historyczny, 53 min, Włochy, 2018 Reżyseria: Jon Cassar, Jan Michelini Aktorzy: Daniel Sharman, Sean Bean, Sarah Parish, Alessandra Mastronardi, Julian Sands Savonarola informuje Wawrzyńca, że Riario zamierza wpłynąć na wybór papieża, przekupując kardynałów. W Rzymie, Klarysa i Karol zabiegają o poparcie dla Battisty Cybo, kandydata popieranego przez Medyceuszów. Katarzyna Sforza przekazuje Klarysie informacje o występkach kardynałów. Przepowiednie Savonaroli zyskują coraz większą popularność we Florencji. 22:55 KARBALA Film fabularny kinowy, 110 min, Polska, 2015 Reżyseria: Krzysztof Łukaszewicz Scenariusz: Krzysztof Lukaszewicz Zdjęcia: Arkadiusz Tomiak, Lukasz Bielan Muzyka: Cezary Skubiszewski Aktorzy: Bartłomiej Topa, Antoni Królikowski, Hristo Shopov, Leszek Lichota, Michał Żurawski, Tomasz Schuchardt, Zbigniew Stryj, Atheer Adel Irak, rok 2004. Polscy i bułgarscy żołnierze pod dowództwem kapitana Kalickiego dostają rozkaz obrony ratusza w Karbali. Okrążeni przez przeważające siły wroga, pozbawieni łączności z bazą oraz zapasów żywności i amunicji, podejmują bohaterską walkę. Scenariusz "Karbali" powstał na podstawie faktów. Od 3 do 6 kwietnia 2004 roku około 40 polskich i bułgarskich żołnierzy broniło ratusza w centrum Karbali przed atakami kilkuset szyickich rebeliantów, którzy dostali się do miasta udając pielgrzymów uczestniczących w święcie Aszura. Terroryści najpierw dokonali kilku zamachów bombowych, których ofiarami padli cywile, a następnie otoczyli ratusz i odcięli go od świata zewnętrznego. W dwupiętrowym budynku pozostała jedynie garstka (w porównaniu z siłami wroga) Polaków i Bułgarów. Iraccy policjanci, strzegący znajdującego się w ratuszu więzienia, masowo zdezerterowali. Islamscy bojówkarze wezwali obrońców do kapitulacji, a kiedy ci odmówili, rozpoczęli szturm. Pomimo przygniatającej przewagi przeciwnika ratusz udało się utrzymać aż do przybycia posiłków. Nikt z bohaterskich obrońców nie zginął. Niestety, ich godny podziwu wyczyn z powodów politycznych został na kilka lat skazany na zapomnienie. Amerykanom bardzo zależało na zatajeniu faktu, że w Karbali zdezerterowały niemal wszystkie siły policyjno - wojskowe odtwarzanego właśnie zgodnie z życzeniem władz USA państwa irackiego. W związku z tym obronę miejscowego City Hall oficjalnie przypisano... Irakijczykom. Dopiero kilka lat temu prawda przedostała się do mediów i opinii publicznej, także za sprawą "Karbali" Krzysztofa Łukaszewicza. Film, zarówno pod względem formy, jak i treści śmiało czerpie ze stylistyki współczesnego wojennego kina amerykańskiego (np. "Helikopter w ogniu" Ridleya Scotta). Nie jest to jednak naśladownictwo niewolnicze. Sprawdzone wzorce narracyjne i wizualne Łukaszewicz bardzo zręcznie wkomponowuje w słowiańską (czyli polską i bułgarską) mentalność swoich bohaterów, umiejętnie różnicuje ich charaktery, za pomocą zwięzłych dialogów "dopisując" każdemu szczegóły biograficzne, dzięki którym stają się bliżsi widzowi. Fabuła "Karbali" toczy się wartko niczym w kinie akcji, a jednocześnie ani przez chwilę nie ma się wrażenia, że reżyser idzie w stronę niewyszukanego kina rozrywkowego a la "Rambo". Przeciwnie - patosu tu raczej niewiele (choć trochę jest, ale uzasadniony), żołnierzom często towarzyszy strach, zdarza im się ulegać słabościom. Brak też stereotypowego podziału na dobro i zło, są za to trudne nierzadko wybory moralne i tragedie, po których duchowe blizny pozostaną na zawsze. Mimo skromnego budżetu "Karbala" Łukaszewicza wytrzymuje porównanie z hollywoodzkimi "blockbusterami", którymi się inspirowała. To - jak napisał jeden z krytyków - film z werwą, pazurem, autentyczny, szczery. Spora w tym zasługa świetnego aktorstwa (zwłaszcza Bartłomieja Topy w głównej roli), "prestidigitatorskiego" kunsztu operatora Arkadiusza Tomiaka (pieniędzy starczyło tylko na osiem dni w Jordanii, resztę zdjęć zrealizowano w Polsce) oraz świetnie budującej klimat, orientalizującej muzyki Cezarego Skubiszewskiego. Karbala, początek kwietnia 2004 roku. Kilkunastoosobowy oddział pod dowództwem kapitana Kalickiego zostaje wysłany do miejskiego ratusza, by wzmocnić jego załogę złożoną z niespełna dwudziestu żołnierzy bułgarskich i sporej grupy irackich policjantów. W mieście jest niespokojnie, zbliża się święto Aszura, podczas którego spodziewane jest przybycie wielu tysięcy pielgrzymów. Rozkaz z bazy jest jasny - City Hall należy utrzymać za wszelką cenę, aż do przybycia ewentualnych posiłków, co powinno nastąpić w ciągu doby. Polscy żołnierze, którzy jako członkowie "misji stabilizacyjnej", przybyli do Iraku raczej pilnować porządku niż brać udział w regularnej wojnie, są wyraźnie gorzej uzbrojeni od swych amerykańskich kolegów. Blacha ich samochodów jest tak cienka, że nie zapewnia dostatecznej ochrony przed kulami. Tymczasem tuż po przybyciu do karbalskiego ratusza, Polacy muszą przejść prawdziwy chrzest bojowy. W sąsiedztwie budynku dochodzi do krwawych zamachów terrorystycznych, iraccy policjanci, stanowiący przygniatającą większość załogi, dezerterują. Muzułmańscy bojówkarze otaczają ratusz i odcinają ludziom Kalickiego łączność z bazą. Na domiar złego wśród Polaków są problemy z morale, związane z wydarzeniami sprzed przybycia do budynku. Młody sanitariusz Kamil Grad ląduje w areszcie oskarżony o tchórzostwo i niewykonanie rozkazu, przez co zginął jego kolega. Inny z żołnierzy trafia do niewoli, w związku z czym istnieje groźba, że może zostać wykorzystany jako żywa tarcza podczas ataku na ratusz. Wraz z nadejściem nocy kilkuset rebeliantów rozpoczyna szturm. Polakom i Bułgarom udaje się go jednak odeprzeć. Podczas towarzyszącego walce chaosu Farid, ostatni iracki policjant pozostały w budynku, pomaga Kamilowi Gradowi uciec z aresztu i ukrywa go w swoim domu. Niedługo potem zjawia się tam grupa bojówkarzy, nakazując Faridowi wrócić do ratusza i wykorzystując zaufanie, którym darzy go Kalicki, pomóc islamistom zdobyć City Hall. 00:40 AKCJA AB Film dokumentalny, 49 min, Polska, 2014 Reżyseria: Hanna Etemadi Scenariusz: Hanna Etemadi Zdjęcia: Robert Jażdżyk Film dokumentalny opowiadający o genezie i realizacji jednego z najbardziej ponurych hitlerowskich planów eksterminacji Polaków w okresie okupacji. Nadzwyczajna Akcja Pacyfikacyjna AB przeprowadzona przez siły bezpieczeństwa i policji niemieckiej w roku 1940 była kontynuacją zbrodniczego planu eksterminacji polskich elit zapoczątkowanego już w 1939 r. W wyniku zakrojonych na wielką skalę działań represyjnych według precyzyjnie zaplanowanego scenariusza, aresztowano, wysłano do obozów koncentracyjnych lub zamordowano do 100 000 osób. Zbrodnia ta stanowiła swoiste preludium niemieckiej polityki okupacyjnej zmierzającej do pozbawienia zniewolonego narodu elit przywódczych i sparaliżowania potencjalnych ośrodków oporu wobec III Rzeszy. Autorka filmu Hanna Etemadi, idąc śladami tamtych tragicznych wydarzeń, odwiedziła miejsca niemieckich egzekucji w okolicach Warszawy, Lublina, Krakowa, Radomia i Skarżyska Kamiennej. Sięgnęła do archiwów zgromadzonych m. in. przez Komisję Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, Instytut Pamięci Narodowej oraz do prywatnych zbiorów i relacji rodzin pomordowanych w 1940 roku. Komentarza do prezentowanych faktów udzielili wybitni eksperci zajmujący się od wielu lat tą tematyką, z prof. Tomaszem Szarotą na czele. Zdaniem historyków, jedną z wielu zasługujących na podkreślenie okoliczności towarzyszących Akcji AB jest jej związek z mordem w Katyniu dokonanym w tym samym czasie przez Sowietów. Mimo upływu przeszło 70 lat, los wielu ofiar tamtej niemieckiej zbrodni nie został wyjaśniony, nie znamy też często ich miejsc pochówku. Ekshumacje przeprowadzone na krakowskim Glinniku w 2013 dały nadzieję ciągle jeszcze poszukującym swych krewnych rodzinom na odnalezienie szczątków bliskich. Ten przejmujący fakt był główną inspiracją powstania filmu.