TVP Historia Czwartek, 28.07.2022 06:50 BYŁ TAKI DZIEŃ - 28 LIPCA Felieton, 2 min, Polska, 2006 Autor: Janusz Weychert 1586 - pierwsze ziemniaki przywieziono do Europy; 1750 - zmarł Jan Sebastian Bach; 1998 - zmarł Zbigniew Herbert; 07:00 LALKA - ODC. 4/9 - PIERWSZE OSTRZEŻENIE Serial obyczajowy, 78 min, Polska 1977 Reżyseria: Ryszard Ber Scenariusz: Aleksander Ścibor - Rylski, Jadwiga Wojtyłło Zdjęcia: Jacek Korcelli Muzyka: Andrzej Kurylewicz Aktorzy: Alina Jankowska, Anna Milewska, Zofia Mrozowska, Bogdan Baer, Mieczysław Czechowicz, Jan Englert, Stefan Friedman, Emil Karewicz, Józef Nalberczak, Wojciech Pokora, Jerzy Turek, Czesław Wołłejko, Małgorzata Braunek, Jerzy Kamas, Bronisław Pawlik Aby przypodobać się pannie Izabeli, Wokulski organizuje klakę i kwiaty podczas występów włoskiego aktora Rossiego. Następnie przez podstawionych licytantów kupuje kamienicę Łęckich za 90 tys. rubli. W ten sposób ocala posag panny Izabeli. Łęccy, którzy liczyli na 120 tys. , są mocno rozczarowani. Do Warszawy przyjeżdża z zagranicy Kazio Starski, daleki kuzyn Izabeli. Panna Łęcka uważa go za ewentualnego kandydata na męża. Przy Wokulskim rozmawia ze Starskim po angielsku. Obrażony Wokulski żegna się chłodno i sam wyjeżdża do Paryża, choć miał jechać z Łęckimi. Aktorzy: Jerzy Kamas, Bronisław Pawlik, Małgorzata Braunek, Barbara Wrzesińska, Włodzimierz Boruński, Piotr Fronczewski, Andrzej Zaorski, Stefan Friedmann, Wojciech Pokora, Jan Englert, Bogdan Baer i inni 08:30 HISTORIA POLSKI - KULTURA, GIEDROYĆ I INNI. Film dokumentalny, 54 min, Polska, 2022 Reżyseria: Tadeusz Śmiarowski Film o Jerzym Giedroyciu i fenomenie, jakim był i jeszcze ciągle jest założony przez niego Instytut Literacki. Jest naszym wspólnym, wielkim dziedzictwem, które zasługuje na ciągłe przypominanie i nowe opracowania. Celem filmu będzie jednak nie tylko przypominanie, ale też próba pokazania tego, co pozostało. W filmie ważną rolę odegrają także inscenizacje, które pojawiać się będą w pewnym regularnym rytmie, przywołując postacie głównych bohaterów/mieszkańców redakcji przy Avenue de Poissy oraz ich najsłynniejszych literackich gości, takich jak Jerzy Stempowski, Czesław Miłosz, Andrzej Bobkowski, Witold Gombrowicz czy Marek Hłasko. 09:45 W KOTLE HISTORII - UNIA LUBELSKA, ALE KUCHNIA WŁOSKA Magazyn, 25 min, Polska, 2021 Reżyseria: Jerzy Grabowski Scenariusz: Łukasz Modelski Wykonawcy: Łukasz Modelski (prowadzący) 1 lipca 1569 roku na Sejmie w Lublinie została zawarta Unia lubelska - porozumienie pomiędzy stanami Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W kolejnym odcinku programu dowiemy się, jak wyglądały wówczas upodobania kulinarne Polaków. W tym czasie Europą zawładnęły włoskie książki kulinarne, które trafiły również na Wawel i zawładnęły polskimi kucharzami. Pierwszy przepis pochodzi ze zbiorów włoskiego zakonnika ukrywającego się pod pseudonimem Aleksy Pedemontan, są to lecznicze lizaki Aleksego Pedemontana. Autorem następnego przepisu jest Bartolomeo Scappi i według jego receptury prowadzący program Łukasz Modelski przyrządzi wołowinę duszoną. 10:15 "SENSACJE XX WIEKU" - NAJWIĘKSZY WRÓG HITLERA (NAJWIĘKSZY WRÓG HITLERA) Dokument fabularyzowany, 43 min, Polska/Wielka Brytania, 2015 Reżyseria: Robert Wichrowski Scenariusz: Bogusław Wołszański Zdjęcia: Waldemar Szmidt Aktorzy: Tomasz Lulek, Piotr Głowacki, Przemysław Stippa Czy to możliwe, że jeden z najbardziej zaufanych ludzi Hitlera, Heinrich Himmler, mógłby odważyć się zorganizować zamach na swojego wodza? Czy powszechnie znana historia pierwszego poważnego zamachu dokonanego przez stolarza Georga Elsera w listopadzie 1939 roku mogła wyglądać zupełnie inaczej niż wersja jaką znamy? Georg Elser, sympatyk Niemieckiej Partii Komunistycznej, miał w 1939 roku przeprowadzić zamach na Hitlera. Bomba podłożona przez niego w piwiarni Bürgerbräukeller w Monachium eksplodowała jednak już po wyjściu Hitlera, zabijając osiem osób. Co najdziwniejsze, Elser nie poniósł za to kary. W komfortowych warunkach doczekał końca wojny i został stracony dopiero w kwietniu 1945 roku. Przestaje to jednak dziwić, jeżeli przyjmiemy, że był narzędziem w rękach Heinricha Himmlera, szefa SS, policji i tajnych służb. Wiele na to wskazuje, choć Himmler był zbyt inteligentny, aby pozostawić jakiekolwiek dowody. Na tę wersję wydarzeń wskazują jednak wspomnienia Waltera Schellenberga, szefa hitlerowskich tajnych służb i Heinricha Müllera, szefa gestapo. Taki wniosek potwierdzają też zeznania Sigismunda Payne Besta, brytyjskiego agenta uprowadzonego przez SS w Venlo, osadzonego w obozie w Sachsenhausen, gdzie skontaktował się z Elserem. Tę tezę jeszcze mocniej uwiarygadniają wydarzenia z 1942 roku, gdy w rozmowie z Schellenbergiem Himmler zgodził się obalić Hitlera. W postać Georga Elsera wcieli się Piotr Głowacki. 11:05 BOCZNICA Film dokumentalny, 45 min, Polska, 2009 Reżyseria: Anna Kazejak Dawid Scenariusz: Anna Kazejak Dawid Zdjęcia: Jakub Giza Wykonawcy: Andrzej Sońta, Janina Skrzypek, Władysław Szeląg, Henryk Skiekiewicz, Jarosław Kiwior, Patrycja Lubczyńska Sabadasz, Krzysztof Tabaszewski, Oliwia Kupka, Rafał Adamek, Jacek Tkaczyk, Beata Tkaczyk Na bocznicy kolejowej na Półwyspie Helskim stoi rząd wagonów mocno już nadgryzionych zębem czasu, ale wciąż nadających się do użytku. I to użytku bardzo specyficznego: w wagonach od wielu lat organizowane są bowiem wczasy wagonowe. Tę formę wypoczynku wybiera niemałe grono ludzi: decydują się na nią, ze względu na niewysoki koszt takiego urlopu, przeważnie osoby niezbyt zamożne, ale także pasjonaci kolejnictwa i pracownicy kolei z rodzinami. Dla nich turkot przejeżdżających niedaleko pociągów i widok trakcji kolejowej jest codziennością, bez której - jak się wydaje - nie potrafią się obyć nawet na urlopie. Takie wczasy mają też swój specyficzny klimat: troszkę nostalgiczny, staromodny, ale też dający poczucie pełnej swobody, naturalności, wakacyjnego luzu. Tu, w przeciwieństwie do gwarnych kurortów, nikt nie popisuje się eleganckimi strojami, drogimi samochodami czy modnymi gadżetami. Wagony stoją właściwie już w lesie, z którego co i raz wyłaniają się dziki, dookoła pachnie sosnową żywicą, a żółty, nadmorski piasek tuż przy torach przypomina o bliskim sąsiedztwie morza, do którego mali i duzi chodzą się kąpać, nie bacząc na zimną wodę. Jeśli tylko jest pogoda, przed wagonami wyrastają leżaki i turystyczne stoliki. Jedni się opalają, inni grillują, jeszcze inni grają w siatkówkę albo w badmintona. Ktoś słucha radia, ktoś inny ogląda telewizję, bo nad dachami wagonów obowiązkowo górują anteny. Dzieci grzebią się w piasku, huśtają na skrzypiących huśtawkach. W pobliżu nie ma barów i dyskotek, więc można do woli napawać się ciszą, naprawdę odpocząć. Niektórzy tak polubili tzw. turystykę trakcyjną, że przyjeżdżają tu regularnie od 20 lat. Cenią sobie też szczególne więzi, jakie zawiązują się między uczestnikami wczasów wagonowych. Na bocznicy ludzie przyjeżdżający z całego kraju mają więcej czasu, by porozmawiać ze sobą, poznać się, opowiedzieć o sobie, swojej rodzinie, pracy, ale też razem pożartować czy ponarzekać. Czasami rozmawia się i o rzeczach całkiem poważnych: o sensie życia, Bogu, śmierci, umiejętności dostrzegania szczęścia. Podczas takich wczasów rodzą się przyjaźnie i pierwsze miłości. Ale świat wagonowych wczasów odchodzi w przeszłość. Pewnego dnia na bocznicy pojawia się ekipa, która demontuje stare wagony. Drewniane ściany zostają spalone, metalowe konstrukcje pocięte na kawałki. Po wagonach pozostaną tylko wspomnienia - wciąż żywe w pamięci tych, którzy spędzili tu niejedno lato. "Bocznica" była jednym z triumfatorów 49. Krakowskiego Festiwalu Filmowego. Nagrody Prezesa TVP S. A. otrzymali reżyserka Anna Kazejak oraz Jakub Giza za najlepsze zdjęcia. 12:30 1920. WOJNA I MIŁOŚĆ - ODC. 4/13 - ZDRADA Serial historyczny, wojenny, 41 min, Polska, 2010 Reżyseria: Maciej Migas Scenariusz: Janusz Petelski, Robert Miękus Zdjęcia: Marek Traskowski Muzyka: Zygmunt Konieczny Aktorzy: Jakub Wesołowski, Wojciech Zieliński, Tomasz Borkowski, Karolina Chapko, Monika Kwiatkowska, Katarzyna Maciąg, Lesław Żurek, Karolina Nolbrzak, Michał Żurawski, Danuta Stenka, Marek Bukowski, Eryk Lubos, Mirosław Baka, Piotr Gąsowski, Krzysztof Globisz Władek otrzymuje z rąk marszałka Piłsudskiego order Virtuti Militari. Po krótkiej rekonwalescencji wraca do swojego garnizonu. Bronek otrzymuje od dostawcy mąki kopertę z pokaźną sumą pieniędzy. W majątku Dąbrówka policja przeszukuje chałupy, szuka Szczepana, który dostarczał do garnizonu komunistyczne ulotki i namawiał do buntu i dezercji. Aleksander otrzymuje depeszę, musi stawić się w Warszawie. Tu okazuje się, że został zabity agent bolszewickiej siatki wywiadowczej, który padł ofiarą bandyckiego napadu. Aleksander musi odbudować przerwaną strukturę. W tym celu nawiązuje współpracę z Sabiną, właścicielką eleganckiego salonu z kapeluszami. Józef i Jadwiga biorą ślub. Bronek zostaje poinformowany przez swojego podwładnego, że nowa mąka dostarczana teraz do wojskowych magazynów jest fałszowana. Bronek informuje o tym Miecia, ten jednak lekceważy tę informację. Proponuje, by Bronek nie oponował, wziął przecież łapówkę, poza tym musi utrzymać rodzinę. Lulu jest w ciąży. 13:25 300 MILIONÓW LAT - WIELKA KOLIZJA - ODC. 1 (300 MILIONS YEARS) Film dokumentalny, 51 min, Niemcy, 2016 300 milionów lat obejmuje okres dramatycznego kształtowania się europejskiego kontynentu: od karbonu do dzisiaj. Podczas tego długiego okresu Europa podróżowała pomiędzy różnymi strefami klimatycznymi, była przemieniana przez różne żywioły i kolizje z innymi kontynentami. Z perspektywy geologicznej ludzie żyją na Ziemi zaledwie od kilku chwil, jednak już podczas tego krótkiego okresu przemienili naszą planetę. Za pomocą grafiki komputerowej i wyjątkowych zdjęć filmu ukazuje geologiczną historię Europy: odc. 1: Wielka kolizja; odc. 2: Ziemia człowieka. 14:30 ZAGADKA 13 SZKIELETÓW Z EULAU (MYSTERY OF THE 13 SKELETONS) Film dokumentalny, 43 min, Niemcy, 2010 Dokument przedstawia historię odkrycia grobów w kamieniołomie niedaleko wioski Eulau położonej w pobliżu niemieckiego miasta Naumburg. W neolitycznych grobach znaleziono tam szkielety trzech kobiet, dwóch mężczyzn i ośmiorga dzieci, pochowanych 4500 lat temu; niektóre z nich były splecione w czułym uścisku. To było sensacyjne odkrycie. Pojawiły się pytania: dlaczego wszyscy ci ludzie umarli w tym samym czasie, czy byli ofiarami brutalnego przestępstwa i kim byli. Nowoczesne metody naukowe, które zrewolucjonizowały archeologię, umożliwiają odkrycie jak i dlaczego rodzina z Eulau zmarła 4500 lat temu. Przy pomocy profilera CID, archeolodzy i antropolodzy zastosują najnowocześniejsze metody analityczne badając przestępstwo, które miało miejsce w epoce kamienia. W trakcie tego procesu widzowie będą mogli poznać wiele faktów dotyczących spowitej tajemnicami epoki sprzed czasów historii rejestrowanej. W trzecim tysiącleciu przed Chrystusem obserwowano dwie główne fale migracji z Europy Wschodniej i Zachodniej, które zdeterminowały skład populacji na tych terenach. W centrum obecnych Niemiec te dwa ruchy migracyjne spotkały się. Czy właśnie to wydarzenie było tłem tajemniczych morderstw w Eulau? Ludzie, którzy przenieśli się do tego miejsca z Zachodu, byli częścią kultury pucharów dzwonowatych, a ci pochodzący ze Wschodu kultury ceramiki sznurowej. Członkowie kultury pucharów dzwonowatych pracowali z metalem, wykuwali broń, co było zwiastunem późniejszej epoki brązu. 15:25 AFGANISTAN - GROBOWIEC ZWIĄZKU RADZIECKIEGO (THE TOMB OF THE USSR) Film dokumentalny, 53 min, Francja, 2019 Reżyseria: Nicolas Jellot Zdjęcia: Emmanuel Roy Film ukazuje traumę tych, którzy przeżyli sowiecką inwazję na Afganistan. Radziecka interwencja zwana wojną domową w Afganistanie trwała od 25 grudnia 1979 do 15 lutego 1989 roku. To był jeden z najbardziej krwawych konfliktów XX wieku. 25 grudnia 1979 roku Sowieci wkroczyli do Afganistanu. Interwencja radziecka nie była przypadkowa. Afganistan to państwo buforowe, leżące między Rosją, Iranem, Pakistanem oraz Chinami. Związek Radziecki i Afganistan zawsze byli przyjaciółmi. Rosja Lenina pierwsza uznała niepodległość Afganistanu w 1919 roku. Afganistan był pierwszym krajem, który uznał Związek Radziecki w 1922 roku. Stosunki między tymi krajami układały się doskonale. Związek Radziecki wspierał swego sąsiada w wielu dziedzinach, takich jak rolnictwo, budowa infrastruktury oraz szkolenie armii. Moskwa była głównym partnerem gospodarczym Kabulu, jednak Afganistan pozostał niezależnym i suwerennym państwem. Idealna współpraca między dwoma krajami miała dość paradoksalny koniec, gdy 27 kwietnia 1978 roku, po krwawym zamachu stanu, władzę w Afganistanie przejęli komuniści. Społeczeństwo ZSRR nie miało pojęcia, co się dzieje w Afganistanie. Należy pamiętać, że partia komunistyczna kontrolowała wszelkie media. Film przypomina 10 lat tej wojny, cierpienia i zniszczenia, które doprowadziłyby do upadku Związku Radzieckiego, końca komunizmu i powstania organizacji terrorystycznych, które nadal zagrażają dzisiejszemu światu. Konflikt, który nazywano radziecką inwazją na Afganistan lub wojną w Afganistanie, a który Moskwa uparcie określała jako "wysłanie ograniczonego kontyngentu na pomoc bratniemu krajowi", zakończył się w lutym 1989 roku - ku wielkiej uldze wieloetnicznych oraz wielokulturowych społeczeństw Afganistanu i Związku Radzieckiego. Pomimo że Afganistan był krajem całkowicie zniszczonym, to na jego terenie wybuchła niebawem krwawa i dramatyczna wojna domowa, z której wyłonili się talibowie i nowy międzynarodowy terroryzm. Nie przypadkiem ziemię tę od zarania dziejów nazywa się "cmentarzem imperiów". Afganistan stał się też grobowcem ZSRR. Związek Radziecki, przestał istnieć w grudniu 1991 roku, dwa i pół roku po wycofaniu wojsk z terenów Afganistanu. 16:25 ASTRONOMIA NIEPODLEGŁA 100 LAT POLSKIEJ ASTRONOMII - ODC. 7/19 - CENTRUM ASTRONOMICZNE IM. MIKOŁAJA KOPERNIKA PAN Film dokumentalny, 23 min, Polska, 2019 Reżyseria: Bogumił Radajewski Scenariusz: Maciej Mikołajewski, Bogumił Radajewski Zdjęcia: Tomasz Stelmach, Adam Rubaszewski Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN. Astronomia kojarzy się przede wszystkim z badaniami prowadzonymi w obserwatoriach. Jest jednak i taki ośrodek, w którym próżno szukać teleskopów. Centrum Astronomiczne imienia Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk powstało z myślą o badaniach teoretycznych. W ciągu ostatnich czterdziestu lat stało się pracownią najwybitniejszych polskich badaczy kosmosu i miejscem spotkań astronomów z całego świata. 17:00 LALKA - ODC. 5/9 - WIDZIADŁO Serial obyczajowy, 79 min, Polska 1977 Reżyseria: Ryszard Ber Scenariusz: Aleksander Ścibor - Rylski, Jadwiga Wojtyłło Zdjęcia: Jacek Korcelli Muzyka: Andrzej Kurylewicz Aktorzy: Alina Jankowska, Anna Milewska, Zofia Mrozowska, Bogdan Baer, Mieczysław Czechowicz, Jan Englert, Stefan Friedman, Emil Karewicz, Józef Nalberczak, Wojciech Pokora, Jerzy Turek, Czesław Wołłejko, Małgorzata Braunek, Jerzy Kamas, Bronisław Pawlik Wokulski wyjeżdża do Paryża. W tym czasie Rzecki jako jego pełnomocnik odwiedza kamienicę Łęckich. Zaprzyjaźnia się z panią Stawską, jej matką i córeczką i w efekcie wizyty obniża im czynsz. Poznaje także baronową Krzeszowską oraz studentów, którzy w ogóle czynszu nie płacą. Wokulski hula w Paryżu z Suzinem. W wolnych chwilach przyjmuje tłumy interesantów - jako ewentualny "sponsor". Zaciekawiają go dwie postacie: baronowej Saint - Germain zleca odszukanie zaginionego męża pani Stawskiej, a profesor Geist fascynuje go doświadczeniami z metalami, wśród których jest też metal lżejszy od powietrza. Ale serce nie sługa - kiedy otrzymuje list od hrabiny, wraca do Warszawy. 18:25 ARCHIWUM ZIMNEJ WOJNY - ODKRYWANIE GUŁAGU Magazyn, 29 min, Polska, 2019 Reżyseria: Jan Sosiński Scenariusz: Andrzej Mietkowski, Jan Sosiński Muzyka: Piotr Dziki Chancewicz Wykonawcy: Andrzej Mietkowski (prowadzący) Odkrywanie Gułagu. Przed Sołżenicynem świat nie miał pojęcia, jaki straszliwy sens niesie skrót GUŁag. Przez dziesięciolecia istnienia Związku Sowieckiego Zachód nie wiedział, a potem nie dawał wiary świadectwom o łagrach zagłady. Gustaw Herling - Grudziński spisał swoje wspomnienia w roku 1950, ale we Francji "Inny świat" mógł się ukazać dopiero 35 lat później. Goście: prof. Rafał Habielski, historyk, prasoznawca, autor m.in. "Życie społeczne i kulturalne emigracji" oraz prof. Włodzimierz Bolecki, pisarz, historyk literatury. Rozmawiają o tym, kiedy informacje o gułagach zaczęły docierać do opinii publicznej i w jakich okolicznościach, kto o łagry pytał i dlaczego, czyjego autorstwa były te relacje. Zastanawiają się, czy to była część sowieckiego systemu gospodarczego, czy politycznego łamania kręgosłupów. Mówią o sprzecznościach tego systemu, dyskutują, na jakiej zasadzie mógł działać, wspominają literaturę łagrową: "Wspomnienia starobielskie" Józefa Czapskiego, "Inny świat" Gustawa Herlinga - Grudzińskiego. Zastanawiają się nad niewiarą francuskich intelektualistów wobec świadectw obydwu pisarzy. Mówią, kiedy nastąpił przełom i dlaczego. Wspominają podejście naukowe i postać Michała Hellera, wieloletniego współpracownika paryskiej Kultury, autora doktoratu pt. "Świat obozów koncentracyjnych a literatura sowiecka". Omawiają mechanizm stopniowego ujawniania prawdy. Wspominają proces Wiktora Kravczenki, autora książki "Wybrałem wolność", oskarżonego o to, że był marionetką w rękach CIA i Davida Rousseta. Omawiają twórczość Aleksandra Sołżenicyna, okoliczności, w jakich trafił do łagru oraz to jak opinia publiczna dowiedziała się o jego relacji. Mówią też o bezkrytycznej wierze w działania i idee Związku Sowieckiego i kłamstwach, jakie zalewały wówczas świat. Wspominają też postać Margarete Buber - Neumann. W programie cytowane są także wypowiedzi dr Anny Marii Jackowskiej, autorki książki "Sowiety na ławie oskarżonych", archiwalne wypowiedzi Józefa Czapskiego oraz fragment opowiadania Aleksandra Sołżenicyna "Jeden dzień z życia Iwana Denisowicza". Wykorzystano także archiwa TVP, fotografie PAP, mapy gułagów oraz cytaty z prasy. 19:05 HISTORIA POLSKI - AFRYKA MOJEGO DZIECIŃSTWA Film dokumentalny, 51 min, Polska, 2009 Reżyseria: Ewa Misiewicz Scenariusz: Dorota Kabalewska, Ewa Misiewicz Zdjęcia: Piotr Wąsowski, Henryk Janas, Andrzej Adamczak Muzyka: Tadeusz Woźniak W latach 1942 - 1948 w osiedlach dla polskich uchodźców utworzonych w Kenii, Tanzanii, Ugandzie w Afryce Wschodniej oraz w Zambii, Zimbabwe i RPA w Afryce Południowej przebywało 18 tysięcy Polaków, w tym 8 tysięcy dzieci. Bohaterów dokumentu do Afryki rzuciły losy II wojny światowej, której doświadczyli jako dzieci. Mieli wówczas po 6 - 10 lat, okrutna wojna sprawiła, że nie dane im było zaznać szczęśliwego, beztroskiego dzieciństwa. Poznali za to, co to ból, strach, głód i cierpienie. Tamte lata obfitowały w dramatyczne przeżycia, ale w pamięci świadków minionych czasów pozostały też wspaniałe wspomnienia. Kamera pokazuje zderzenie dwóch światów: zimnej, skutej lodem Syberii i pięknej, dzikiej Afryki. O utraconym i odzyskanym dzieciństwie mówią: Halina Machalska, Danuta Dziedzic - Sedlak, Krystyna Pryjomko - Serafin, Piotr Łabuz, Kazimierz Majewski, Mieczysław Pożarski. Wszyscy oni jako dzieci wraz z rodzinami w 1940 r. zostali wysiedleni ze swoich domów przez NKWD i wywiezieni na Sybir, gdzie ludzie ludziom zgotowali straszny los. Kiedy Stalin uwolnił Polaków, rozpoczęła się wielka wędrówka na południe przez Uzbekistan i Iran. Wygnańców dziesiątkowały groźne choroby: tyfus, czerwonka. Ci, którym udało się przeżyć, szli dalej, a celem była Afryka, dziki i nieznany kraj, o którym wiedzieli jedynie, że tam odlatują na zimę bociany. Ostatni etap podróży wiódł przez dżunglę, aż wreszcie dotarli do Tengeru, największego osiedla polskiego w Afryce. Nękani głodem i poniewierką wysiedleńcy nareszcie znaleźli swój raj na ziemi. Każdy miał swój dach nad głową i własne poletko do uprawy. Bohaterowie dokumentu wspominają tamte chwile, pamiętając, jak ich sąsiedzi sadzili pomidory, ogórki, słoneczniki, by stworzyć sobie w ten sposób kawałek małej Polski. Dla 8 tysięcy dzieci, które na sześć lat trafiły do osiedla polskich uchodźców, był to czas radości, beztroskich zabaw, wycieczek krajoznawczych, świętowania narodowych uroczystości, jak 3 Maja, ale też szkolnych obowiązków. Na całe życie zapamiętali Afrykę swego dzieciństwa, gdzie przeżyli niezapomniane przygody, dorastali w egzotycznym świecie otoczeni troskliwą opieką. Teraz w jesieni życia, rozproszeni po świecie, tęsknią za tamtym beztroskim dzieciństwem, z nostalgią myślą o dzikiej afrykańskiej przyrodzie i niepowtarzalnym zapachu Afryki. Niektórzy z nich wracają tam co roku. Krystyna Pryjomko - Serafin powróciła do Afryki po 50 latach, a w podróży towarzyszył jej syn, któremu chciała pokazać kraj swego dzieciństwa. Niedaleko Tengeru zobaczyła więzienie, gdzie przebywały matki z dziećmi. Po powrocie do Anglii zorganizowała pomoc, publikując artykuł w "Dzienniku Polskim". Odzew był natychmiastowy, zewsząd napływały pieniądze. Dzieki hojności tych, którzy w latach 1942 - 1948 mieszkali w Tengerze, powstało Schronisko św. Gabriela. Jego założycielka, pani Krystyna, pragnęła w ten sposó przywrócić biednym afrykańskim dzieciom utracone dzieciństwo. 20:10 STUDIUM ZBRODNI - ZAGŁADA SZTETLA W ŁOMAZACH Film dokumentalny, 47 min, Polska, 2021 Reżyseria: Tadeusz Doroszuk, Małgorzata Orłowska Scenariusz: Tadeusz Doroszuk, Małgorzata Orłowska Zdjęcia: Wojciech Pacewicz, Michał Wilczopolski, Paweł Iwaniuk Film ten jest opowieścią o Zagładzie około 2000 Żydów, mieszkających w getcie w Łomazach, w powiecie bialskim, których bestialsko wymordowali żołnierze 101. Rezerwowego Batalionu Policji, w ramach akcji Reinhardt. Masakra z 18 sierpnia 1942 rok. odbiła się szerokim echem w regionie. Opisał ją miejscowy kronikarz, będący w tym czasie tłumaczem w gminie. Po wojnie, w latach 60. zbrodniami dokonanymi przez 101. Batalion zajął się sąd w Hamburgu. Na podstawie dokumentów procesowych i relacji powołanych świadków amerykański historyk Christopher Browning napisał książkę zatytułowaną "Zwykli ludzie. 101 Policyjny Batalion Rezerwy i < ostateczne rozwiązanie > w Polsce". Tam właśnie znajdujemy materiały procesowe dotyczące masakry w Łomazach. Szeroko została ona opisana także w "The Lomaz Book. A memorial to the Jewish Community of Lomaz Ed. Yitzak Alperovitz", pozycji wydanej w Tel Awiwie w 1994 roku oraz w książce izraelskiego historyka Meira Garbarza Govera "Zwykli Żydzi". 101. Batalion na terenie dystryktu lubelskiego dokonał szeregu potwornych zbrodni. Największe to: Łomazy (2000 straconych Żydów) i Józefów Biłgorajski (1500 straconych). Łomazy stanowią szokujące, a zarazem perfekcyjne studium zbrodni, jakiej dokonali zwykli Niemcy na społeczności żydowskiej. O masakrze opowiadają: ocaleni Żydzi, historycy z USA, Niemiec, Izraela i Polski, regionaliści, inicjatorzy upamiętnienia mordu poprzez budowę pomnika, najstarsi mieszkańcy Łomaz. 21:05 GIGANCI HISTORII - EGZAMIN Z TRYLOGII HENRYKA SIENKIEWICZA Teleturniej, 44 min, Polska, 2021 Reżyseria: Tomasz Motyl Scenariusz: Mikołaj Korzyński Wykonawcy: Maciej Kurzajewski (prowadzący) Wiek XVII. Rzeczypospolita staje w ogniu. Napadnięta przez Turcję i Szwecję oraz rozdarta wewnętrznie przez bunt Kozaków znajduje się na krawędzi upadku. Czy zdoła przetrwać ten kryzys? Mając za obrońców takich narodowych bohaterów, jak: Jan Skrzetuski, Pan Wołodyjowski, Kmicic czy Onufry Zagłoba, moglibyśmy być spokojni o jej los! Trylogia - epicka powieść historyczna Henryka Sienkiewicza, napisana ku pokrzepieniu serc, nie tylko z miejsca zdobyła serca czytelników, ale dała Polakom spójną wizję polskiej historii, którą dzielić miały następne pokolenia. Zatroskani losem ulubionych bohaterów czytelnicy słali tysiące listów. Mężczyźni zapuszczali charakterystyczne bródki hiszpanki, żeby się upodobnić do pisarza. Kobiety, chcąc naśladować bohaterki powieści, zaczynały trenować szermierkę. Trylogia Henryka Sienkiewicza, jej bohaterowie, ale także spory, jakie powstały wokół tego dzieła oraz jego percepcja przez kolejne pokolenia, są tematami tego odcinka teleturnieju. 21:55 AKTORKA (PORTRET ELŻBIETY CZYŻEWSKIEJ) Film dokumentalny, 71 min, Polska, 2014 Reżyseria: Kinga Dębska, Maria Konwicka Scenariusz: Maria Konwicka Zdjęcia: Radek Ładczuk Pełnometrażowy, biograficzny film dokumentalny o zmarłej w 2010 roku Elżbiecie Czyżewskiej, jednej z największych polskich aktorek, ikonie urody lat 60. Odniosła wielką karierę w Polsce, ale autorzy filmu bardziej skupiają uwagę na jej próbach zaistnienia jako aktorka w Ameryce, po nagłej emigracji do Stanów Zjednoczonych wraz z mężem, amerykańskim dziennikarzem Davidem Halberstamem. Przyjaciele i znajomi Elżbiety Czyżewskiej mówią bez upiększeń o jej nieudanym małżeństwie, o wygranej po latach walce z alkoholizmem, o próbach powrotu do Polski. To opowieść o losach aktorki na różnych etapach kariery: na szczycie, na dnie i pomiędzy. W filmie występują między innymi: Andrzej Wajda, Beata Tyszkiewicz, Małgorzata Potocka, Liliana Komorowska, Daniel Olbrychski, Michał Urbaniak, Adam Holender, Gay Talese (pisarz), Nancy Weber (pisarka), Hanna Hartowicz (założycielka Nowojorskiego Festiwalu Filmów Polskich), krytyk i profesor studiów filmowych na Columbia University Annette Insdorf, aktor Omar Sangare, Myra Paci (reżyserka), Barbara Sass - Zdort, John Guare (dramaturg), Joanna Rostropowicz - Clark (pisarka), Robert Brustein (założyciel Yale Repertory Theatre), Barbara Ungeheuer (dziennikarka). Spotkanie z Czyżewską wspomina także aktorka Meryl Streep. Tłem filmu jest impresyjnie pokazany Nowy Jork, miasto, które Czyżewska uważała za swoją drugą ojczyznę. Dokument "Aktorka" to także opowieść o życiu na emigracji, o akcencie, który uniemożliwił jej karierę w Stanach Zjednoczonych. Z relacji ludzi jej bliskich poznajemy życie i charakter Elżbiety Czyżewskiej, osoby wieloznacznej, trudnej, niezwykle inteligentnej i ambitnej, ciepłej, hojnej, towarzyskiej, ale i niemożliwej do wytrzymania, kłótliwej, samotnej. Film stawia pytania: czy Czyżewska zmarnowała swoją karierę, wyjeżdżając do Stanów w momencie, kiedy w Polsce była u szczytu sławy? Czy zmarnowała swoją szansę na karierę w Ameryce przez alkohol? Skąd wzięła się jej autodestrukcja? Skonstruowany zgodnie z zasadami fabularnymi film, krok po kroku prowadzi widza przez przypominające antyczną tragedię życie aktorki. Od Elżbiety Czyżewskiej Woody Allen dowiedział się o istnieniu Wisławy Szymborskiej, to ją Meryl Streep wspomina jako aktorskie zjawisko. Do mieszkania Elżbiety pielgrzymowano w dzień i w nocy. I to zarówno wtedy, gdy należała do establishmentu, jak i potem, kiedy w chorobie nie miała pieniędzy. Zawsze była królową, która rozdaje łaski nic w zamian nie żądając. O codziennej kawie Elżbiety w New York Public Library na 42 ulicy krążyły legendy. Zakładano się, kiedy można do niej podejść, aby nie narazić się na niełaskę. Mówiono, że najlepszy jest moment, kiedy odłoży książkę lub gazetę z zadowoloną miną. Jaka jest zadowolona mina Elżbiety Czyżewskiej, wiedzieli nieliczni. 23:10 JANOS ESTERHAZY. NIEWYMAZANA HISTORIA Dokument fabularyzowany, 58 min, Polska, 2021 Reżyseria: Grzegorz Kubaszko Scenariusz: Grzegorz Kubaszko Zdjęcia: Marcin Pawełczak, Dariusz Panza, Jaap Arrien, Rafael Samanez Wykonawcy: Krzysztof Rapp Wzruszająca, burzliwa i tragiczna historia węgierskiego hrabiego Janosa Esterhazy ' ego, syna Elżbiety Tarnowskiej, wnuka rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, wychowywanego w polskim domu i polskiej kulturze. Losy hrabiego, który po zmianie granic, po traktacie w Trianon nagle został mieszkańcem Słowacji i wziął na swoje barki walkę o losy wszelkich mniejszości narodowych, a podczas wojny uratował wielu Polaków i polski majątek (zarówno dobra kultury, jak i finansowe Banku Polskiego, które trafiły na Węgry), sam przemycił na Węgry gen. Sosnkowskiego i w swoim domu organizował konspiracyjne spotkania polskich polityków i wojskowych w czasie II wojny. Jego losy nadawałyby się na serial, obrazujący historię Europy Środkowej od końca I wojny do czasów reżimu komunizmu. Po wojnie za ujawnianie zbrodni stalinowskich, na czele z katyńską, został wywieziony do Moskwy na Łubiankę i w 1946 r. skazany na wiele lat łagrów i pracy w fabryce porcelany, która odebrała mu resztki zdrowia. Do 1957 r. przebywał w 11 więzieniach - - także we Lwowie, potem w Czechosłowacji - od Pilzna po Leopoldov, zmarł w Mirovie, w najcięższym więzieniu dla więźniów politycznych, a jego prochów nie wydano rodzinie aż do 2017 r.! W filmie wystąpili: prof. Arkadiusz Adamczyk, Imre Molnar, o. Paweł Cebula, b. minister spraw zagranicznych Czech Karel Schwarzenberg, prosto z Nowego Jorku Abraham Foxman, który w imieniu amerykańskiej Ligi Przeciw Zniesławieniom (AntiDefamation League) uhonorował Esterhazy ' ego pośmiertnie nagrodą im. Jana Karskiego. Zaś po węgierskich i słowackich ścieżkach Janosa Esterhazy ' ego oprowadza widza Michał Zabłocki, znany bohemista, dziennikarz i reportażysta. 00:15 BYŁO, NIE MINĘŁO - KRONIKA ZWIADOWCÓW HISTORII. - LUBLIN R VIII NA KURSIE Magazyn, 22 min, Polska, 2015 Autor: Adam Sikorski Wykonawcy: Artur Kalicki Lublin R VIII na kursie Zgrabne, mocarne, pełne lekkości i wdzięku hydroplany - maszyny, którym za mało zmagań z jednym żywiołem, więc igrają z dwoma. Te z morskiego dywizjonu lotniczego z Pucka zniknęły zda się na zawsze po wrześniowym kataklizmie. Ostatnie, bardzo smutne fotografie hydroplanów ukazują, jak dogorywają one na płyciznach mierzei helskiej. Pewnie nie nam jednym chodziło kiedyś po głowie, że w przepastnych piaskach mierzei sporo elementów konstrukcji musiało pozostać. Lublin R VIII to maszyna co się zowie. Rozpiętość skrzydeł 17 metrów. Długość ponad 12 m. Masa całkowita ponad 4 tony. Pomyślany był jako maszyna dalekiego zwiadu z funkcjami bombowca. Cztery sztuki tego samolotu, po zaopatrzeniu w pływaki przeznaczono z czasem dla Morskiego Dywizjonu Lotniczego w Pucku. A my obserwujemy wydobycie śmigła tej maszyny z morskiego dna. Na skraju lotniska. Obieramy kurs na południe z zamiarem lądowania na lotnisku w Krośnie. Dotarła do nas historia o samolocie, który w 1942 roku wbił się w ziemię gdzieś na obrzeżach lotniska. Był to Ju 87 Stuka. Pasjonaci z Prywatnego Muzeum Podkarpackich Pól Bitewnych w Krośnie dotarli do świadków katastrofy lotniczej z czasów II wojny światowej. Miejsce, w którym spadł niemiecki bombowiec, wskazał Jan Żywiec. Prywatne Muzeum Podkarpackich Pól Bitewnych w Krośnie rozpoczęło poszukiwania samolotu. Z uzyskanych informacji wynika, że podczas wojny Niemcy nie zdołali wydostać całego samolotu ani ofiar katastrofy z ziemi. 01:05 "SENSACJE XX WIEKU" - NAJWIĘKSZY WRÓG HITLERA (NAJWIĘKSZY WRÓG HITLERA) Dokument fabularyzowany, 43 min, Polska/Wielka Brytania, 2015 Reżyseria: Robert Wichrowski Scenariusz: Bogusław Wołszański Zdjęcia: Waldemar Szmidt Aktorzy: Tomasz Lulek, Piotr Głowacki, Przemysław Stippa Czy to możliwe, że jeden z najbardziej zaufanych ludzi Hitlera, Heinrich Himmler, mógłby odważyć się zorganizować zamach na swojego wodza? Czy powszechnie znana historia pierwszego poważnego zamachu dokonanego przez stolarza Georga Elsera w listopadzie 1939 roku mogła wyglądać zupełnie inaczej niż wersja jaką znamy? Georg Elser, sympatyk Niemieckiej Partii Komunistycznej, miał w 1939 roku przeprowadzić zamach na Hitlera. Bomba podłożona przez niego w piwiarni Bürgerbräukeller w Monachium eksplodowała jednak już po wyjściu Hitlera, zabijając osiem osób. Co najdziwniejsze, Elser nie poniósł za to kary. W komfortowych warunkach doczekał końca wojny i został stracony dopiero w kwietniu 1945 roku. Przestaje to jednak dziwić, jeżeli przyjmiemy, że był narzędziem w rękach Heinricha Himmlera, szefa SS, policji i tajnych służb. Wiele na to wskazuje, choć Himmler był zbyt inteligentny, aby pozostawić jakiekolwiek dowody. Na tę wersję wydarzeń wskazują jednak wspomnienia Waltera Schellenberga, szefa hitlerowskich tajnych służb i Heinricha Müllera, szefa gestapo. Taki wniosek potwierdzają też zeznania Sigismunda Payne Besta, brytyjskiego agenta uprowadzonego przez SS w Venlo, osadzonego w obozie w Sachsenhausen, gdzie skontaktował się z Elserem. Tę tezę jeszcze mocniej uwiarygadniają wydarzenia z 1942 roku, gdy w rozmowie z Schellenbergiem Himmler zgodził się obalić Hitlera. W postać Georga Elsera wcieli się Piotr Głowacki. 01:50 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ - U - BOOTY WYCHODZĄ Magazyn, 19 min, Polska, 1995 Scenariusz: Bogusław Wołoszański, Maciej Zakrocki Zdjęcia: Andrzej Żydaczewski Wykonawcy: Bogusław Wołoszański (prowadzący) Cykliczna audycja popularyzująca wiedzę o historii II wojny światowej. Odcinek poświęcony niemieckim łodziom podwodnym.