TVP Historia Czwartek, 26.10.2023 06:25 BYŁ TAKI DZIEŃ - 26 PAŹDZIERNIKA Felieton, 2 min, Polska, 2006 Autor: Janusz Weychert 1957 - zmarł Nikos Katzantakis, twórca m.in. "Greka Zorby"; 1964 - początek procesu Melchiora Wańkowicza; 1971 - PRL zakupiła licencję na produkcję fiata 126; 1981 - w Łodzi początek wystawy "Konstrukcja w Procesie"; 06:30 SPÓR O HISTORIĘ - SOWIECKIE DEPORTACJE POLAKÓW Debata, 30 min, Polska, 2018 Scenariusz: Elżbieta Szumiec - Zielińska Prowadzący: Tomasz Muller Natychmiast po zajęciu wschodniej Polski jesienią 1939 roku Sowieci przystąpili do eksterminacji polskich elit. Każdy, kto potencjalnie mógł zagrażać sowieckiemu panowaniu w Polsce wschodniej, miał być zabity bądź deportowany na Syberię lub do Kazachstanu. Deportacje rozpoczęły się w lutym 1940 roku. Na wschód wywieziono rodziny urzędników, osadników wojskowych i inteligencję. Kolejne wywózki odbyły się w kwietniu i czerwcu 1940 roku oraz czerwcu 1941 roku. Szacuje się, że wywieziono od 300 tysięcy do miliona osób. 07:10 STULECIE WINNYCH - ODC. 43 (S. IV, ODC. 4) Serial historyczny, 45 min, Polska, 2022 Reżyseria: Piotr Śliskowski Scenariusz: Małgorzata Retei, Michał Buszewicz, Ariadna Lewańska Aktorzy: Weronika Humaj, Lesław Żurek, Maria Pawłowska, Paweł Małaszyński, Filip Gurłacz, Iga Górecka, Sabina Bednarz, Oliwia Sekita, Dariusz Toczek, Magdalena Bendek, Maja Barełkowska, Artur Steranko, Paulina Policzkiewicz, Wojciech Kalita, Kinga Zygmunt Zdjęcia: Piotr Śliskowski, Piotr Śliskowski Muzyka: Wojciech Lemański, Paweł Lucewicz Rodzina Winnych wspólnie kolęduje z okazji Jasełek. Jasiek, dumny z syna, chwali się, że ten jest najlepszy na roku. Ania i Andzia nie mogą się nacieszyć obecnością małego Stasia. Jerzyk szantażowany przez służby, znajduje się w dramatycznej sytuacji. Ceną za utrzymanie biznesu jest donoszenie na najbliższych. Rozwija się związek Mirki i Antka. Źle dzieje się w małżeństwie Basi i Tomka. Bliźniaczki są świadkami ich ciągłych kłótni. Kasia poznaje uroczego lekarza, kolegę z roku Ewy. Przyjazd papieża Jana Pawła II budzi w rodzinie Winnych nadzieję na lepsze. 08:05 HISTORIA ŻYWA S.I - ŻUAWI ZE STAREJ FOTOGRAFII Cykl reportaży, 23 min, Polska, 2015 Reżyseria: Marcin Kwiatkowski, Maciej Kuszewski, Paweł Długołęcki Scenariusz: Marcin Kwiatkowski, Maciej Kuszewski, Paweł Długołęcki Zdjęcia: Rafał Chudziak, Paweł Latałło, Waldemar Kolsicki W programie spotkanie z retro fotografikiem i grupą rekonstrukcyjną Pułk Żuawów Śmierci z Buska Zdroju. Rekonstruktorów jednej z najgłośniejszych formacji z okresu Powstania Styczniowego i fotografika wykonującego zdjęcia techniką mokrego kolodionu połączyło zamiłowanie do wydarzeń z roku 1863. Spotkanie na planie jednej z rekonstrukcji historycznych zaowocowało serią retro fotografii, takich samych jak te wykonane w epoce. W programie dowiemy się, kim byli Żuawi Śmierci, kim są dziś ich naśladowcy i na czym polega zapomniana technika fotografii kolodionowej. 08:40 HISTORIA POLSKI - GDAŃSK 1939 Film dokumentalny, 54 min, Polska, 2019 Reżyseria: Grzegorz Karbowski Scenariusz: Grzegorz Karbowski Film dokumentalny o wydarzeniach 1939 roku w Gdańsku oraz ich genezie, nawiązującej między innymi do utworzenia Wolnego Miasta Gdańska i jego nazyfikacji w latach 30. Do przedstawianych przez dokument zagadnień należą tragiczne losy polskiej i żydowskiej ludności tego miasta, a także bohaterska obrona Westerplatte czy gdańskiego gmachu Poczty Polskiej. W filmie wykorzystano liczne materiały archiwalne, w tym również te dotąd nieznane szerszej publiczności. Dopełniają je fragmenty notacji filmowych ze świadkami historii, zrealizowanych przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku. Warstwę merytoryczną uzupełniają komentarze historyków oraz badaczy historii Gdańska XX wieku. 10:05 RONDELE - WIELKA ZAGADKA SPRZED 7000 LAT Film dokumentalny, 54 min, Polska, 2021 Reżyseria: Krzysztof Paluszyński Scenariusz: Krzysztof Paluszyński Lektor: Jacek Kaczmarski Zdjęcia: Rafał Jerzak Ten fabularyzowany dokument to swego rodzaju opowieść - wędrówka po ziemiach naszego kraju i Europy przed bez mała 7000 laty, co bezpośrednio przekłada się na wysoki walor poznawczy i edukacyjny filmu. Dzięki plenerom, scenografii, rekonstruktorom, animacji 3D, precyzyjnie zaplanowanym kadrom, widzimy świat, który już dawno przestał istnieć. Tego typu filmy w kinematografii polskiej praktycznie nie istnieją. Punktem wyjścia do filmu są stosunkowo słabo rozpoznane i zbadane rondele, które są najstarszymi, sięgającymi 7000 lat wstecz, przykładami monumentalnej architektury w Europie. Budowano je m.in. na Węgrzech, w Czechach, Austrii, Niemczech i, co najważniejsze, na terenie dzisiejszych ziem polskich. W sumie w Europie odkryto ich ponad 180. W 2014 roku w Polsce rozpoznane były tylko trzy tego typu konstrukcje, teraz jest już ich co najmniej 5. Rondele to budowle o konstrukcji drewniano - ziemnej o średnicy dochodzącej do stu kilkudziesięciu metrów, kolistego kształtu na planie okręgu, wznoszone przy użyciu prostych narzędzi przez społeczność najstarszych rolników, którzy przybyli na ziemie obecnej Polski z terenów naddunajskich. Ich budowę rozpoczęto około 4900 lat przed naszą erą. Po około 200 - 300 latach funkcjonowania zniknęły. W opinii profesora Lecha Czerniaka rondele były na obszarze Europy Środkowej nową instytucją społeczną, której wynalazek odegrał kluczową rolę w uformowaniu się nowego ładu społecznego po upadku kultury pierwszych rolników w początkach V tysiąclecia p.n.e. Podobne czy też zbliżone, co do swej funkcji budowle wielokrotnie obserwujemy w późniejszych czasach. Najbardziej spektakularnym i znanym, ale młodszym o ponad 1500 lat przykładem jest Stonehenge. Obiekty te na terenie Polski zostały rozpoznane m.in. pod Oławą w Drzemlikowicach, Bodzowie, Nowym Objezierzu, w Wenecji koło Biskupina, Tylicach w woj. kujawsko - pomorskim. W filmie zaprezentowane są, również inne spektakularne - praktycznie nieznane fakty związane z naszą zamierzchłą przeszłością. 11:05 EX LIBRIS - KSIĄŻKA HISTORYCZNA ROKU 2023 ODC. 5 Magazyn, 5 min, Polska, 2023 Prowadzący: Wiktor Świetlik, Antoni Dudek Lektor: Marek Bocianiak Wykonawcy: Marek Bocianiak Ex Libris. Książka Historyczna Roku 2023. Telewizja Polska, Polskie Radio, Instytut Pamięci Narodowej oraz Narodowe Centrum Kultury ogłaszają kolejną edycję Konkursu "Książka Historyczna Roku" o Nagrodę im. Oskara Haleckiego. Ideą konkursu jest popularyzowanie dziejów Polski w XX wieku oraz promowanie czytelnictwa książek historycznych. Telewizję Polską w tym konkursie reprezentuje redakcja programu Ex Libris. Przygotujemy serię krótkich programów, które przedstawią widzom książki nominowane do poszczególnych kategorii. Rywalizacja o Nagrody im. Oskara Haleckiego będzie toczyć się w czterech kategoriach: a) najlepsza książka naukowa poświęcona dziejom Polski i Polaków w XX wieku; b) najlepsza książka popularnonaukowa poświęcona historii Polski w XX wieku; c) najlepsze wydawnictwo źródłowe poświęcone historii Polski i Polaków w XX wieku, rozumiane jako publikacja opracowana zgodnie ze standardami naukowymi, w tym zwłaszcza opatrzona wstępem naukowym oraz przypisami; d) najlepsze wspomnienia dotyczące historii Polski i Polaków w XX wieku, rozumiane jako dziennik, relacje lub wywiady, które nie muszą spełniać rygorów przyjętych przy publikacjach o charakterze naukowym. Jury konkursu w każdej kategorii wybierze maksymalnie 10 książek nominowanych do nagrody, które następnie zostaną szczegółowo omówione przez redakcję programu Ex Libris. Swoich zwycięzców wskażą również czytelnicy, którzy od 1 do 31 października 2023 r. wybiorą w drodze głosowania internetowego najlepsze książki w kategorii naukowej i popularnonaukowej. Oprócz nagród jury ma prawo przyznać czterem publikacjom z listy nominowanych wyróżnienia o charakterze honorowym. 11:15 OSIEM PROCENT Film dokumentalny, 74 min, Polska, 2021 Reżyseria: Wojciech Klimala Scenariusz: Wojciech Klimala Reżyser pokolenia lat 80. wyjeżdża z Polski do RPA, aby przyjrzeć się rzeczywistości swoich rówieśników. Staje się jednym z bohaterów filmu. Pragnie dowiedzieć się, jakich zmian zaznał świat Południowej Afryki po 25 latach od upadku apartheidu. Czy ziścił się sen o multikulturowej społeczności, zwany przez Nelsona Mandelę Rainbow Nation? Czy Afrykanerzy żyją w zgodzie z rdzennymi mieszkańcami RPA? Czy przetrwała głośno zapowiadana równość? Jakie ślady postapartheidu można znaleźć w nastrojach społeczno - politycznych RPA? Poznając ten kraj, postara się zrozumieć jego skomplikowaną historię i przybliżyć obecną sytuację, w jakiej znajdują się mieszkańcy Republiki Południowej Afryki. 13:00 QUO VADIS? - ODC. 5/6 Serial historyczny, 47 min, Polska, 2002 Scenariusz i reżyseria: Jerzy Kawalerowicz Zdjęcia: Andrzej J. Jaroszewicz Muzyka: Jan A. P. Kaczmarek Aktorzy: Paweł Deląg, Magdalena Mielcarz, Bogusław Linda, Michał Bajor, Jerzy Trela, Franciszek Pieczka, Krzysztof Majchrzak, Agnieszka Wagner, Małgorzata Pieczyńska, Danuta Stenka, Rafał Kubacki, Jerzy Nowak, Marta Piechowiak i inni Chciwy i mściwy Chilon zdradza i wydaje wszystkich chrześcijan. Donosi Neronowi, że Winicjusz jest chrześcijaninem, a być może jest nim także Petroniusz. Neron nie chce w to wierzyć, Tygelinus natomiast próbuje wykorzystać tę okazję, by rozprawić się z Petroniuszem. Neron odkłada to na później. Winicjusz dowiaduje się, że Ligia została uwięziona. Petroniusz nie jest w stanie mu pomóc. Przegrał starcie z Tygelinusem i czuje, że jego życie wisi na włosku. Chrześcijanie mrą w więzieniach. Winicjusz idzie do Piotra, który naucza jeszcze nie pojmanych, błogosławiąc ich na mękę i śmierć. Zrozpaczony młodzieniec błaga Piotra, by wstawił się do Chrystusa o ocalenie Ligii. Jest załamany, zwłaszcza że dostaje wiadomość, że ukochana jest chora. Neron rozpoczyna okrutne prześladowania chrześcijan. Ku uciesze ludu zebranego w amfiteatrze, część z nich każe rzucić na pożarcie lwom, część - ukrzyżować. Ligii na razie nie ma wśród skazanych na śmierć. 14:00 KARAIBSKA WYPRAWA JOANNY LUMLEY - ODC. 2 (JOANNA LUMLEY'S HIDDEN CARIBBEAN) Serial dokumentalny, 46 min, Wielka Brytania, 2020 Aktorka i prezenterka Joanna Lumley odkrywa dwa najbardziej intrygujące kraje na Karaibach, by podzielić się ich ukrytymi skarbami. Swoją przygodę rozpoczyna w kubańskiej stolicy Hawanie, a kończy w tętniącym życiem Haiti. Oba kraje z pewnością nie należą do najbogatszych, lecz są obfite pod wieloma innymi względami. Miasta pełne kolorowych ulic tętniących rytmem życia ustępują miejsca dziewiczym wybrzeżom, nieskazitelnym plażom, majestatycznym górom i bujnym lasom. Joanna Lumley testuje drinki, podawane w wydrążonym ananasie, podziwia występy tancerzy i muzyków, namorzyny oraz stado flamingów. Zwiedza aptekę w której czas zatrzymał się jakieś sto lat temu. Ze zrozumieniem odnosi się do objawów kultu Che Guevary i Fidela Castro. Haiti, najuboższe państwo na zachodniej półkuli, swoją rewolucję przeżyła już na przełomie XVIII i XIX wieku, a i potem nie omijały ją katastrofy. Widać skutki trzęsienia ziemi z 2012 roku. Brytyjka także tutaj szuka ludzi, mających nadzieję na lepszą przyszłość oraz niewykorzystanych w pełni atutów: czystych plaż, zatok idealnych dla surferów, zapierających dech w piersiach widoków, stylowych budynków. Obserwuje wypiek bezglutenowego chleba z manioku, płynie sfatygowaną żaglówką na wyspę, odkrytą niegdyś przez osławionego pirata Morgana, gdzie jest świadkiem obrzędów voodoo. Kibicuje artystom, próbującym znaleźć kupców na makabryczne rzeźby i malowidła. Robiąc zakupy w Santiago de Cuba, demonstruje, na czym polega różnica między sklepami państwowymi i prywatnymi. W Port - au - Prince załatwia kilku dzieciom ulicy pobyt w ośrodku opieki. 15:00 GIGANCI HISTORII - JAN MATEJKO Teleturniej, 45 min, Polska, 2023 Reżyseria: Tomasz Motyl Scenariusz: Mikołaj Korzyński Prowadzący: Maciej Kurzajewski Jeden z najwybitniejszych artystów w historii Polski. Piewca wielkich zwycięstw i wnikliwy odtwórca przełomowych momentów. Budziciel sumień i niedościgły wyraziciel snów o potędze. To właśnie dzięki niemu możemy wyobrazić sobie, jak wyglądał dramatyczny sprzeciw Tadeusza Reytana, zaduma Stańczyka nad losami Rzeczypospolitej czy czułe gesty Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny. Jego wizje wydarzeń historycznych na trwałe zapisały się w naszej zbiorowej pamięci. Niewysoki wzrostem, a wielki swym talentem - Jan Matejko. 15:55 OKRUCIEŃSTWA IWANA GROŹNEGO (IVAN THE TERRIBLE (IWAN DER SCHRECKLICHE)) Film dokumentalny, 52 min, Niemcy, 2014 Reżyseria: Peter Moers Film dokumentalny o Iwanie IV Groźnym, pierwszym władcy Rosji, który koronował się na cara w styczniu 1547 roku. Prowadził niezwykle agresywną politykę wobec swoich sąsiadów. Zasłynął okrucieństwem, zamordował swojego drugiego syna. Przypisuje mu się autorstwo utworów liturgicznych i udział w redagowaniu kronik. Iwan IV popierał rozwój sztuki, zwłaszcza architektury i malarstwa. W okresie jego rządów pojawił się w państwie moskiewskim druk. Był siedmiokrotnie żonaty; trzy z jego żon zmarły za jego życia, z trzema się rozwiódł. Miał też mnóstwo kochanek. Zalecał się do siostry Zygmunta Augusta i Elżbiety I. Zmarł w 1584 roku podczas rozgrywania partii szachów. Car Iwan IV, wielki książę moskiewski, pierwszy car Rosji. Przeszedł on do historii jako Iwan Groźny. Radzieccy historycy uważali go za silnego przywódcę, który walczył z korupcją i wyzyskiem. Był intelektualistą, jak na czasy, w których żył. Urodził się w 1530 roku w Moskwie. Gdy miał 3 lata, stracił ojca, wielkiego księcia Wasilija. Pięć lat później umarła mu matka Helena, prawdopodobnie w wyniku otrucia. Władzę w imieniu osieroconego Iwana przejęła magnateria. Bojarzy mieli go chronić. Tymczasem zamienili życie Iwana w piekło. Spadkobierca tronu musiał walczyć o pożywienie. Był poniżany, bez powodu przetrzymywany w zamknięciu i bity. Jednak przeżył. Przez następne lata chłopiec dorastał pod ścisłym nadzorem Kościoła. 17 - letni Iwan poślubił Anastazję Romanową, córkę jednego z bojarów. Anastazja była najwierniejszą towarzyszką Iwana. Lud wierzył, że car był dobry, nawet jeśli był despotyczny, ponieważ stał po jego stronie w walce z korupcją i zdeprawowanymi bojarami. Rządy Iwana IV są dzielone zwykle na dwa okresy: czas reform do około roku 1560 i lata terroru, które przyszły później. Po śmierci pierwszej żony Iwan zawarł kilka małżeństw z córkami rosyjskiej arystokracji, ale chciał, by następcą tronu został jego najstarszy syn Iwan Iwanowicz z małżeństwa z ukochaną żoną Anastazją. Ojciec i syn byli do siebie podobni. Jednak sprawy potoczyły się inaczej. Po dziesiątkach lat panowania, podejrzenia i strach przed zdradą sprawiły, że car popadł w paranoję. Coraz częściej tracił nad sobą kontrolę. Pewnego dnia spotkał synową ubraną jego zdaniem niestosownie i wpadł w gniew. Iwan Iwanowicz bronił żony przed ojcem. Sytuacja się zaostrzyła i Iwan pobił ukochanego syna na śmierć. Tym samym pozbawiał Rosję następcy tronu. Carem mógł zostać tylko jedyny brat zabitego, ale opóźniony w rozwoju. Zabicie własnego syna długo było tematem rozważań psychologów i artystów. Jakiej siły potrzeba, jakiego gniewu, żeby zabić własne dziecko? Po kilku latach umarł też Iwan - męczone dziecko, które stało się despotą. Pozostawił marnego następcę. Wkrótce bojarzy odzyskali władzę i wprowadzili w kraju chaos i zamęt. Epoka bezprawia skończyła się dopiero wraz z czasami Piotra Wielkiego, 200 lat później. Car Piotr osiągnął to, o czym marzył Iwan, nie przy pomocy brutalności i szaleństwa, lecz dzięki modernizacji i umocnieniu Rosji. Zbudował na Bałtyku port Sankt Petersburg, o który Iwan przez 30 lat na próżno prowadził wojnę. Przydomek Groźny po raz pierwszy pojawił się w mowie potocznej w XVIII wieku. Wywodzi się on z błędnego tłumaczenia rosyjskiego słowa grozny, które oznacza surowy, ale nie ma negatywnych konotacji. W XIX wieku kompozytor Modest Musorgski poświęcił carowi Iwanowi całą arię w swojej operze "Borys Godunow". 300 lat później Iwan wciąż pozostawał dobrym carem i był postacią kultową, Stalin zlecił zrobienie filmu o nim tak, aby był korzystny dla jego interesów. Zlecenie dostał awangardowy reżyser Siergiej Eisenstein. Film trafił na ekrany kin w 1940 roku. Jest to powierzchowny portret przepełniony sentymentalnym patosem. Każda epoka tworzy legendy według swoich potrzeb: po upadku Stalina Iwan stał się symbolem brutalnego tyrana. W okresie głasnosti za Gorbaczowa historycy należący do liberalnej opozycji posunęli się dalej i utożsamiali Stalina z Iwanem Groźnym, żeby go oczernić. W tamtych czasach negatywny obraz Iwana był na tyle żywy, że w skuteczny sposób służył potępieniu Stalina. 16:55 HISTORIA POLSKI - ZAUFANY PIŁSUDSKIEGO Film dokumentalny, 55 min, Polska, 2013 Reżyseria: Jolanta Kessler - Chojecka Scenariusz: Jolanta Kessler - Chojecka Film biograficzny przedstawiający historię Henryka Józewskiego, polskiego polityka, który w latach 1928 - 1938 piastował urząd wojewody wołyńskiego. Podczas pełnienia swojej funkcji prowadził tzw. eksperyment wołyński, czyli politykę zakładającą pokojową i harmonijną koegzystencję ludności polskiej i ukraińskiej. Urodzony w 1892 roku w Kijowie doskonale znał środowiska ukraińskich elit, wszedł w skład rządu Symona Petlury, przywódcy Ukraińskiej Republiki Ludowej. Był odpowiedzialny za działalność polskiego wywiadu na terenach Ukrainy w latach 1918 - 1920, został także bliskim współpracownikiem Józefa Piłsudskiego. Marszałek oddelegował go do sprawowania pieczy nad polityką polskiego państwa na wschodnich terenach II RP. W czasie II wojny światowej brał udział w konspiracji, w latach powojennych ukrywał się przed bezpieką. Został aresztowany w 1953 r. , na kilka dni przed śmiercią Stalina. Prawdopodobnie uratowała mu ona życie. Po toczącym się ponad rok śledztwie i procesie został skazany na dożywotnie więzienie. W 1956 r. , na fali odwilży, najpierw zmniejszono jego wyrok do 12 lat więzienia, potem do 5 lat, a na koniec anulowano. Wyszedł na wolność w 1957 r. Wycofał się z życia publicznego i zajął się swoją wieloletnią pasją - malarstwem. Zmarł w roku 1981. Bliski przyjaciel m.in. Marii Dąbrowskiej. 18:25 ARCHIWUM ZIMNEJ WOJNY - ROSYJSKA OŚMIORNICA Magazyn, 30 min, Polska, 2023 Reżyseria: Jan Sosiński Scenariusz: Jan Sosiński, Andrzej Mietkowski Prowadzący: Andrzej Mietkowski Muzyka: Piotr Dziki Chancewicz W Europie trwa sekretna wojna z"kretami". Służby tak określają agenturę, która infiltruje krytyczne dla bezpieczeństwa instytucje zachodnie. Sowieci, później Rosjanie, byli i pozostają mistrzami wypróbowanych metod: farm trolli, ataków hakerskich. Najbardziej niebezpieczny jest rosyjski klasyk: lokowanie, kreowanie, prowadzenie nielegałów. O kulisach szpiegostwa i atakach hybrydowych współczesnej Rosji i nie tylko mówią m.in. historycy IPN: dr Przemysław Gasztold - Seń i dr Witold Bagieński oraz dr Bolesław Piasecki z Akademii Sztuki Wojennej. 19:00 STULECIE WINNYCH - ODC. 44 (S. IV, ODC. 5) Serial historyczny, 45 min, Polska, 2022 Reżyseria: Krzysztof Łukaszewicz Scenariusz: Ariadna Lewańska, Małgorzata Retei, Marta Hryniak Aktorzy: Nadia Gałzińska, Paulina Krzyżańska, Izabela Celińska, Krzysztof Franieczek, Julia Szewczyk, Jagoda Pietruszkówna, Marta Bryła, Kornelia Raniszewska, Joanna Gonschorek, Sebastian Domagała, Aleksander Łyś, Maja Barełkowska, Dariusz Pieróg, Jan Wieczorkowski, Barbara Wypych Zdjęcia: Piotr Śliskowski Muzyka: Wojciech Lemański, Paweł Lucewicz Nadchodzi lato 1980 roku. Trwa walka o wolne związki na Wybrzeżu, a Michelle dokumentuje strajki w Stoczni Gdańskiej i chce pisać o Solidarności. Narażają się również Agnieszka i Michał Jr, którzy w konspiracji drukują ulotki z postulatami strajkujących. Małgosia nie potrafi zaakceptować związku Kasi, a równocześnie ojciec, na którego bardzo liczy, po raz kolejny ją zawodzi. Czerwiec traci cierpliwość, ma dosyć fochów Małgosi i zagrywek zazdrosnego Komornickiego. Czy jego związek z Kasią przetrwa mimo ciągłych konfliktów? Jerzyk znowu jest nagabywany przez służby, tym razem w związku ze strajkami. 20:00 CZARNA WOŁGA. KRYMINALNA HISTORIA PRL - ODC. 1 PORWANIA DZIECI Cykl dokumentalny, 38 min, Polska, 2023 Reżyseria: Piotr Litka Scenariusz: Przemysław Semczuk, Piotr Litka Wykonawcy: Przemysław Semczuk Zdjęcia: Michał Bożek, Andrzej Misaczek 3 kwietnia 1965 roku w Warszawie zostaje porwana trzyletnia Lilka. Świadkowie zapamiętują porywaczki wsiadające do taksówki, czarnej wołgi. Następnego dnia gazety wzywają społeczeństwo do poszukiwań. Dziecko zostaje odnalezione, jednak milicji nie udaje się dotrzeć do taksówkarza, który pomagał w uprowadzeniu dziewczynki. Same porwania dzieci są w PRL plagą. Co roku znika ich blisko 200. Milicja boryka się także z porwaniami seryjnymi. Tak jak w wypadku Mieczysławy Chały z Oławy czy nieletniej dziewczynki, która notorycznie odbiera z przedszkoli maluchy, by po kilku dniach podróżowania pociągami porzucić je na drugim końcu Polski. Porwań jest tak dużo, że w Komendzie Głównej Milicji Obywatelskiej powołany zostaje specjalny zespół funkcjonariuszy. 20:40 WIELKI SZU Film sensacyjny, 95 min, Polska, 1982 Reżyseria: Sylwester Chęciński Scenariusz: Jan Purzycki Zdjęcia: Jerzy Stawicki Muzyka: Andrzej Korzyński Aktorzy: Jan Nowicki, Andrzej Pieczyński, Karol Strasburger, Dorota Pomykała, Leon Niemczyk, Grażyna Szapołowska, Teresa Sawicka, Jan Frycz, Grażyna Trela, Jerzy Bończak "Wielki Szu" był jednym z największych kinowych przebojów w Polsce w 1983 r. - obejrzało go wówczas ponad 2 miliony widzów, a recenzenci rozpływali się w zachwytach, chociaż to tylko dobrze zrobione kino popularne. "Tylko" albo raczej "aż": takiemu kinu dochowują wierności widzowie, marzą o nim aktorzy, a kolejnym pokoleniom reżyserów śnią się takie udane pod każdym względem obrazy. Tajemnica sukcesu tkwi w umiejętnościach reżysera (doświadczony, pamiętny jako twórca Kargulowo-Pawlakowej trylogii Sylwester Chęciński), scenarzysty (znakomity debiut Jana Purzyckiego), w doborze aktorów (szczególnie Jana Nowickiego jako tytułowego mistrza karcianej szulerki oraz Andrzeja Pieczyńskiego jako jego ucznia), a wreszcie w zręcznej grze uczuciami widza, który niemal bezwiednie poddaje się ekranowej fikcji. Tłem wydarzeń w filmie Chęcińskiego jest "gierkowska" Polska lat 70.: Polska marzeń o mniej szarym życiu i blichtru ówczesnych nowobogackich "elit". Na tym tle twórcy kreślą portret nieco staromodnego samotnika i outsidera, "triumfatora z piętnem przegranej w oczach", który - wybrawszy w młodości specyficzną i niezgodną z prawem drogę postanowił szukać sensu istnienia w doskonaleniu swych umiejętności. Ale jeszcze ważniejszy jest w "Wielkim Szu" swoisty pojedynek między mistrzem i uczniem, wielkim kanciarzem zmęczonym życiem, wyposażonym w życiową mądrość, doświadczenie i dystans a młodzikiem zafascynowanym jego osobowością, głodnym sukcesu i pieniędzy, trawionym gorączką rodzącego się nałogu. Starzejący się, ale wciąż znany w środowisku karciany szuler, zwany Wielkim Szu, po pięciu latach pobytu w więzieniu wraca do domu, jednak młoda i piękna żona nie wierzy, by mógł się zmienić. Proponuje mu rozwód i podział pokaźnego majątku. W poszukiwaniu spokojnej przystani Szu dociera do miasteczka Lutyń, gdzie chce wziąć udział w licytacji domu. Młody taksówkarz, Jurek, zawozi go do mistrza ceremonii, miejscowego potentata Mikuna, który sam zamierza nabyć licytowaną posiadłość. Przy okazji gość rozgrywa z nim partię bilarda i przegrywa parę tysięcy złotych. Zadowolony Mikun proponuje mu rewanż w pokera. Traci pół miliona złotych. Po wyjściu mężczyzny dzwoni do znajomego szulera z Warszawy, Denela, prosząc, by odegrał się w jego imieniu. Poker stanowi też życiową pasję Jurka, który długo prosi Szu, by zechciał zdradzić mu swoje sekrety. Stary mistrz próbuje wyperswadować chłopakowi jego zainteresowania, ale w końcu ulega namowom i udziela Jurkowi pierwszych lekcji. Wezwany przez Mikuna Denel odmawia gry z Wielkim Szu, nie czując się na siłach, by zmierzyć się z takim przeciwnikiem. Wściekły Mikun zmusza szulera do zwrotu wygranej gotówki. Po odjeździe gościa przekonuje się, że zamiast banknotów dostał kawałki pociętego papieru, ale pogoń nie przynosi rezultatu. Szu przybywa w towarzystwie Jurka do Wrocławia. Taksówkarz błaga o przekazanie mu sekretu, który uczyni go mistrzem. Dzięki otrzymanym wskazówkom ogrywa doszczętnie dwóch miejscowych oszustów. Tymczasem odpoczywający na basenie Szu zostaje zaatakowany przez niejakiego Lipo, który ma do niego zadawnione urazy. 22:25 OBYWATEL POETA - ZBIGNIEW HERBERT Film dokumentalny, 75 min, Polska, 2000 Reżyseria: Jerzy Zalewski Zdjęcia: Paweł Wendorff Wykonawcy: Andrzej Dobosz, Gustaw Herling Grudziński, Antoni Libera, Zdzisław Najder, Jacek Trznadel, Jan Adamski, Józef Szaniawski, Marek Nowakowski, Marek Oramus "Wedle legendy i niektórych papierów - mówi Danuta Herbert - Ulam - ród Herbertów wywodzi się z czasów Wilhelma Zdobywcy. W XV - XVI stuleciu, gdy rozgorzały wojny religijne, skazana na banicję rodzina opuściła ojczyznę. Jeden z Herbertów był konsulem we Francji za panowania Ludwika XIV, jego bratanek przyjaźnił się z Szekspirem. Potem familia przeniosła się do Westfalii, a następnie do Austro - Węgier. W czasach Marii Teresy tworzyła przemysł chemiczny w Wiedniu. Stąd już niedaleko do Lwowa. Protoplasta galicyjskiej gałęzi rodziny osiedlił się we Lwowie i wykładał na uniwersytecie język angielski. Nie znał słowa po polsku. Ale już jego następcy żenili się z polskimi szlachciankami i wychowywali dzieci na Polaków". Jeden z największych poetów naszych czasów urodził się w 1924 roku we Lwowie. W dzieciństwie boleśnie przeżył śmierć brata, potem na młodzieńca spadły kolejne ciosy - sowiecka i niemiecka okupacja. Koniec wojennej zawieruchy zastał go w podkrakowskich Proszowicach. Zbigniew Herbert był wówczas mocno zaangażowany w działalność konspiracyjną. Po wojnie zapisał się na uczelnię plastyczną, aktorską oraz handlową. Zdał egzaminy wstępne do wszystkich trzech, wybrał szkołę handlową. Studia kontynuował w Toruniu na Wydziale Prawa UMK. Świeżo upieczony prawnik otrzymał przydział do prokuratury wojskowej. Wtedy postanowił się "zgubić". Wyjechał do Warszawy, roztopił w tłumie. Biedował, nie dojadał. Imał się różnych, nader "egzotycznych" zajęć, między innymi projektował urządzenia sanitarne, pracował w przedsiębiorstwie eksploatacji torfu i redakcji "Głosu Kupieckiego". Nie utrzymywał kontaktów ze środowiskiem twórczym. Choć marzył o pisarstwie i literackim sukcesie, odrzucił pokusy, którym uległo wtedy wielu ludzi kultury. Świadomie wybrał życiową drogę, skazał się na niedostatek i zapomnienie. Czekał nadejścia czasów swobody i wolności. Zdawało mu się, że upragniony przełom nadszedł w 1956 roku. Po "Październiku" wydał tomy poezji "Struna światła" oraz "Hermes, pies i gwiazda", a później, w roku 1961, "Studium przedmiotu". Wtedy już wiedział, że na spełnienie pragnień o wolności trzeba będzie poczekać. Nie czekał bezczynnie. Nieustannie swarzył się z władzą, prowokował ją, zaskakiwał. Choć wiele czasu spędzał poza granicami kraju, we Włoszech, Francji i w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykładał na Uniwersytecie Kalifornijskim, nie zdecydował się na emigrację. Za upór i bezkompromisowość przyszło mu płacić kłopotami z publikacją kolejnych dzieł i innymi szykanami czynionymi przez władzę, ostracyzmem części środowiska twórczego, nieporozumieniami z kolegami po piórze, utratą przyjaciół, zdrowiem, wreszcie - przedwczesną śmiercią. O życiowej drodze Zbigniewa Herberta, jego trudnych zmaganiach i trudnych wyborach mówią, między innymi, Jan Adamski, Andrzej Dobosz, Gustaw Herling - Grudziński, Antoni Libera, Zbigniew Najder, Jacek Trznadel i Rafał Żebrowski. 23:55 O ZWIERZĘTACH I LUDZIACH Film dokumentalny, 58 min, Polska, 2019 Reżyseria: Łukasz Czajka, Łukasz Czajka Scenariusz: Łukasz Czajka Aktorzy: Adam Banaszek, Maciej Hubert, Damian Chojecki, Krzysztof Chrzanowski, Krzysztof Garbarski, Marcin Kożuchowski, Oliwier Krajewski, Kamila Kuboth - Schuchardt, Magdalena Kwapis, Damian Parzeski Zdjęcia: Kacper Czubak Muzyka: Marcin Masecki Film dokumentalny o tym, co zdarzyło się w czasie II wojny światowej na terenie warszawskiego zoo. Głównymi bohaterami są zwierzęta, poprzez które opowiemy historie ludzi, którzy w zoo szukali schronienia. Biorąc pod uwagę dzisiejszą wiedzę, naukowcy zajmujący się emocjami zwierząt zgadzają się co do tego, że zwierzęta je odczuwają. Najczęściej mówi się o strachu, gniewie, wstręcie, zdziwieniu, smutku i radości. Co oczywiste odczuwają też ból i cierpienie. Ten zestaw emocji i odczuć jest wystarczający, by opowiedzieć w sposób zupełnie niespotykany o dramatycznych wydarzeniach wojennych. Będziemy obserwować zwierzęta podczas nieobojętnych emocjonalnie sytuacji, np. w trakcie porodu, podczas zabawy rodzeństwa, w czasie ucieczki przed zagrożeniem, etc. Te sceny są np. łączone z ujęciami archiwalnymi z okresu przedwojnnego lub z czasów wojny. W filmie poza nowymi ujęciami stylizowanymi na archiwalne, zarejestrowanymi w ogrodzie zoologicznym oraz w naturalnym środowisku zwierząt wykorzystano również prawdziwe filmy archiwalne.ze zwierzętami. Są też archiwalne fotografie i filmy poświęcone bohaterskiej rodzinie Żabińskich, oraz tym, których uratowali. Ponadto archiwalne materiały poświęcone Warszawie między 1928 a 1950 rokiem. Narratorem filmu będzie Antonina Żabińska, która głosem słynnej aktorki wspomina lata 1928 - 44, poczynając od momentu, w którym zoo powstało, aż do zakończenia wojny. Ważną rolę w filmie odegrają ostatni żyjący świadkowie tamtych wydarzeń, jak Teresa Zawadzki, córka Antoniny i Jana. W filmie występuje również żyjący dziś w Izraelu Moshe Tirosh (dawniej Moshe Kenigswein), który w 1942 roku przez wiele miesięcy wraz z siostrą Stefcią (ona też wystąpi w filmie), która do dziś mieszka w Kanadzie, ukrywali się w piwnicy willi. W tym czasie ich rodzice byli ukrywani w opustoszałej bażanciarni w pobliżu domu. Moshe wraca do willi, do miejsca, w którym - jak mówi - uwierzył, że przeżyje wojnę. Fragmenty wybrane ze spisanych wspomnień Antoniny, uzupełnione inscenizowanymi scenami ze zwierzętami, scenami stylizowanymi na archiwalne oraz filmami archiwalnymi dadzą odbiorcy możliwość doświadczenia zupełnie surrealistycznego klimatu, który panował na terenie zoo w czasie wojny. Willa była nazywana przez tych, którzy się w niej ukrywali Domem pod zwariowaną gwiazdą i Arką Noego, co tylko podkreśla niezwykłość i niepowtarzalność atmosfery, która emanowała z tego cudownego miejsca w tamtym okrutnych czasach. 01:10 BYŁO, NIE MINĘŁO - KRONIKA ZWIADOWCÓW HISTORII. - BESKID KONFEDERACKI Magazyn historyczny, 23 min, Polska, 2019 Autor: Adam Sikorski Lektor: Artur Kalicki Beskid konfederacki. Oczywiście takiej nazwy jak Beskid konfederacki nie ma w żadnym atlasie. To Beskid Niski, ale dla nas miłośników historii skojarzenie tych gór i dolin z wielkim antyrosyjskim zrywem ostatnich lat Rzeczpospolitej szlacheckiej jest pierwsze i najmocniejsze. I zaskakujące jak po latach zapomnienia rośnie zainteresowanie konfederatami. Trzeba na pewno mieć silne motywacje wewnętrzne, by w tak nieprzyjazny czas ruszać w góry, szukając odpowiedzi na pytania badawcze. Pasjonaci poszukują tu najbardziej oczywistych śladów po konfederatach barskich czyli szańców. I rok po roku z któregoś końca Bieszczad ktoś krzyczy mamy nową konfederacką fortecę, kolejny szaniec, kolejne umocnienie. Badania nad Konfederacją Barska w Beskidzie Niskim przyniosły już trwałe i piękne owoce. Poznaliśmy tajemnice fortyfikacji w Wysowej i obozu pod Grabiem. Wiemy coraz więcej o głównych animatorach tutejszych wydarzeń - księciu Marcinie Lubomirskim, Józefie Miączyńskim i działalności na tych terenach Kazimierza Pułaskiego. W tym kierunku wyzwolona została wielka społeczna energia. Miejmy nadzieję, że nie zabraknie tu spajającego wszystko w całość projektu naukowego. 01:50 EX LIBRIS - KSIĄŻKA HISTORYCZNA ROKU 2023 ODC. 10 Magazyn, 5 min, Polska, 2023 Prowadzący: Wiktor Świetlik, Antoni Dudek Lektor: Marek Bocianiak Wykonawcy: Marek Bocianiak Ex Libris. Książka Historyczna Roku 2023. Telewizja Polska, Polskie Radio, Instytut Pamięci Narodowej oraz Narodowe Centrum Kultury ogłaszają kolejną edycję Konkursu "Książka Historyczna Roku" o Nagrodę im. Oskara Haleckiego. Ideą konkursu jest popularyzowanie dziejów Polski w XX wieku oraz promowanie czytelnictwa książek historycznych. Telewizję Polską w tym konkursie reprezentuje redakcja programu Ex Libris. Przygotujemy serię krótkich programów, które przedstawią widzom książki nominowane do poszczególnych kategorii. Rywalizacja o Nagrody im. Oskara Haleckiego będzie toczyć się w czterech kategoriach: a) najlepsza książka naukowa poświęcona dziejom Polski i Polaków w XX wieku; b) najlepsza książka popularnonaukowa poświęcona historii Polski w XX wieku; c) najlepsze wydawnictwo źródłowe poświęcone historii Polski i Polaków w XX wieku, rozumiane jako publikacja opracowana zgodnie ze standardami naukowymi, w tym zwłaszcza opatrzona wstępem naukowym oraz przypisami; d) najlepsze wspomnienia dotyczące historii Polski i Polaków w XX wieku, rozumiane jako dziennik, relacje lub wywiady, które nie muszą spełniać rygorów przyjętych przy publikacjach o charakterze naukowym. Jury konkursu w każdej kategorii wybierze maksymalnie 10 książek nominowanych do nagrody, które następnie zostaną szczegółowo omówione przez redakcję programu Ex Libris. Swoich zwycięzców wskażą również czytelnicy, którzy od 1 do 31 października 2023 r. wybiorą w drodze głosowania internetowego najlepsze książki w kategorii naukowej i popularnonaukowej. Oprócz nagród jury ma prawo przyznać czterem publikacjom z listy nominowanych wyróżnienia o charakterze honorowym.