TVP Historia Piątek, 31.03.2023 07:00 BYŁ TAKI DZIEŃ - 31 MARCA Felieton, 2 min, Polska, 2006 Autor: Janusz Weychert 1836 - ukazał się pierwszy zeszyt powieści Dickensa "Klub Pickwicka"; 1923 - na Butyrkach rozstrzelano księdza Konstantego Budkiewicza, skazanego przez bolszewików w pokazowym procesie; 1990 - koniec restauracji fresków Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej 1991 - rozwiązanie Układu Warszawskiego; 07:10 WOJENNE DZIEWCZYNY S.II - ODC. 22 (SERIA II ODC. 9) Serial wojenny, 44 min, Polska, 2017 Reżyseria: Michał Rogalski Scenariusz: Marek Kreutz, Ewa Popiołek Muzyka: Bartosz Chajdecki Aktorzy: Aleksandra Pisula, Marta Mazurek, Vanessa Aleksander, Michał Czernecki, Józef Pawłowski, Tomasz Włosok, Katrin Buhring, Sebastian Jasnoch, Magdalena Czerwińska, Maria Dębska, Eryk Kulm, Danuta Stenka Doktor Andrzej jest codziennie przewożony na przesłuchania z Pawiaka do gestapo na Szucha. Katowany przez Dreslera nie zdradza Marysi ani podziemia. Aby dodać mu sił, kobieta przebiera się w mundurek Frania, który sprzedaje Niemcom czekoladę. Z kasetką na szyi udaje się na dziedziniec Szucha. Podchodzi do ciężarówki, która przywiozła osadzonych na Pawiaku. Wysiadający Andrzej rozpoznaje ją. Po chwili nadjeżdża Margarethe, która ją także rozpoznaje. Marysia szybko oddala się i ucieka. Niemka próbuje ją bezskutecznie dopaść. W tajnym lokalu Alfa informuje Kamila, iż kontrwywiad znalazł w mieszkaniu Powały teczkę personalną Stefana. Znaleziono też kopię zapytania, które skierował do komórki podziemia w Szczecinie. Major chciał wiedzieć coś więcej na temat ucieczki Stefana z oflagu. Między Ewką a Witkiem dochodzi do nieporozumień. Kobieta jest zazdrosna o Leokadię, po sprzeczce z Witkiem nocuje w mieszkaniu u Lesia. Marysia organizuje kupno broni dla getta. W akcji pomagają Ewka, Klarnet i Sławek. Broń i amunicję sprzedają im Włosi. Po transakcji nie udaje się uruchomić silnika furgonetki Sławka załadowanej bronią. Zauważają to przejeżdżający terenowym wozem niemieccy żołnierze. Oferują pomoc w odholowaniu furgonetki. Po rozmowie z matką, Witek z bukietem kwiatów udaje się do mieszkania Lesia, w którym nocuje Ewka. Podekscytowany myślami o kochanej dziewczynie wpada na niemiecki patrol, zostaje zatrzymany. 08:05 POLSKIE 100 LAT - STALINIZM W POLSCE Film dokumentalny, 27 min, Polska, 2019 Reżyseria: Maciej Dancewicz Scenariusz: Mirosław Chojecki, Piotr Weychert Muzyka: Michał Lorenc Wykonawcy: Kazimierz Kaczor, Tomasz Marzecki Okres stalinizmu był czasem, kiedy władze pragnęły dokonać w sposób najbardziej forsowny przekształcenia nie tylko instytucji państwa, ale również przebudowy człowieka. Stalinizm to nie tylko terror i represje, ale również nachalna propaganda, silne skrępowanie nauki i kultury w ramach ideologicznej ortodoksji. Stalinizm w Polsce wprowadzano pod nadzorem i pod dyktando sowieckich doradców, którzy niejednokrotnie pełnili wysokie funkcje w aparacie rządowym, partyjnym i sądowym. 08:35 HISTORIA POLSKI - HISTORIA KOWALSKICH Dokument fabularyzowany, 59 min, Polska, 2008 Reżyseria: Arkadiusz Gołębiewski, Maciej Pawlicki Scenariusz: Arkadiusz Gołębiewski, Maciej Pawlicki Zdjęcia: Tomasz Madejski, Adam Palenta Muzyka: Marcin Pospieszalski Aktorzy: Maja Barełkowska, Artur Lis, Jolanta Grusznic-Nowicka, Wenanty Nosul, Ewelina Gnysińska, Maciej Rayzacher, Jerzy Pożarowski, Stefan Knothe, Ireneusz Dydliński, Mikołaj Muller, Dymitr Hołówko, Krzysztof Gostkiewicz, Wiesława Gutowska-Siemianowska, Wojciech Glanc, Andrzej Pośniak Fabularyzowany dokument Arkadiusza Gołębiewskiego i Macieja Pawlickiego był prezentowany podczas 34. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Na przykładzie historii Kowalskich i innych rodzin zamordowanych przez niemieckie oddziały SS za pomoc Żydom, twórcy podejmują próbę rekonstrukcji życia typowego polskiego miasteczka oraz stosunków polsko - żydowskich w latach okupacji. Relacje naocznych świadków tamtych wydarzeń przeplatają się z fragmentami inscenizowanymi. Polska i Ukraina były jedynymi krajami w Europie, gdzie Niemcy za pomoc udzieloną Żydowi karali śmiercią całe rodziny. Miejscem akcji filmu jest wieś Ciepielów koło Radomia, a główny wątek koncentruje się wokół tragedii Bronisławy i Adama Kowalskich, którzy za udzielenie pomocy żydowskim sąsiadom zapłacili najwyższą cenę: zginęli wraz z pięciorgiem swoich małych dzieci. 6 grudnia 1942 roku stał się jednym z najczarniejszych dni w historii tej wioski. Niemieccy żandarmi, którzy zaledwie kilka tygodni wcześniej w opustoszałym majątku Ciepielów utworzyli posterunek, rankiem zorganizowali obławę na rodziny Kowalskich, Obuchiewiczów, Skoczylasów i dwie rodziny Kosiorów. Dowodzeni przez Carla Bruno esesmani za ukrywanie Żydów spalili żywcem 34 Polaków. W Ciepielowie, typowym polskim miasteczku, przed wojną żyła w symbiozie społeczność polska i znacznie liczniejsza - żydowska. Mimo różnic kulturowych i wyznaniowych rodziły się wielkie przyjaźnie i miłości. Starsi również żyli w dobrych stosunkach z sąsiadami, choć zdarzali się i tacy, którym Żydzi w polskim miasteczku zawadzali. O mordzie sprzed 67 lat nie mówiło się dotąd wiele, ta bulwersująca sprawa owiana była milczeniem. We wspomnieniach krewnych osób pomordowanych sprawa ta ciągle jednak wywołuje silne emocje. 10:00 SENSACJE XX WIEKU - OPERACJA "FOXLEY" Kameralne i studyjne (widowisko), 49 min, Polska, 2005 Autor: Bogusław Wołoszański Reżyseria: Adek Drabiński Zdjęcia: Waldemar Szmidt Aktorzy: Piotr Grabowski -Thornley, Tomasz Sapryk-Jeleń, Dariusz Jakubowski-Hombro, Jan Wieczorkowski-Szalewski, Henryk Majcherek-Churhill Po torach toczy się drezyna Banschutzu. Żołnierze oświetlają latarkami tor i pobocze. Nic nie przykuwa ich uwagi ani nie wzbudza podejrzeń. Lecz gdy wehikuł odjeżdża w mrok, z zarośli wyłaniają się dwie postaci. Owi tajemniczy ludzie szybko podkładają pod szyny ładunki wybuchowe, łączą je przewodami z zapalarką, zacierają ślady i dołączają do ukrytych wśród drzew kolegów. W samą porę - pociąg już nadjeżdża. Ciemności rozświetla ostry błysk, w huku detonacji i łoskocie wywracających się wagonów ginie trzask serii partyzanckiej broni. Żołnierze polskiego podziemia uderzali tysiące razy na niemieckie transporty wojskowe, lecz akcja wykonana jesienią 1941roku między stacjami Freidorf i Schwarzwasser na Pomorzu zasługuje na szczególną uwagę. Nie tylko z powodu znacznych strat poniesionych przez wroga, ale przypuszczalnego celu ataku. Tamtej nocy, po tych samych torach, miał bowiem jechać nieporównanie ważniejszy skład "Amerika" - osobisty pociąg Adolfa Hitlera! Nim fuehrer na dobre zaszył się w skalistym Berchtengaden, w bunkrach Wilczego Szańca w Gierłoży i na koniec w schronach Kancelarii Rzeszy, często i chętnie podróżował. Najchętniej - koleją. Odwiedzał oddziały na froncie, pokrzepiał żołnierzy, odznaczał lub rugał generałów, zbierał hołdy, pomagał sztabowcom, ku ich utrapieniu, prowadzić operacje wojenne. W specjalnym pociągu "Amerika" przemianowanym w roku 1943 na "Brandenburg" i napędzanym przez dwie potężne lokomotywy spalinowe było kilka pancernych salonek dla Hitlera i jego świty, wagony restauracyjne, konferencyjne, łazienkowe, prasowe, ochrony oraz z bronią przeciwlotniczą. Przed wodzowskim składem pędziła lokomotywa z wypełnionymi piaskiem platformami lub inny pociąg, by detonować ewentualne miny. Czy taki przypadek nastąpił na Pomorzu? Polski wywiad zawiadomił sojuszników, że była to zwykła operacja sabotażowa, niezwiązana z osobą Hitlera. Lecz udana akcja nasunęła brytyjskiemu SOE, czyli Zarządowi Operacji Specjalnych, pomysł zaatakowania fuehrera podczas podróży pociągiem, samolotem - wielkim Focke Wulfem FW 200 lub opancerzonym mercedesem. Z powodu doskonałej ochrony pojazdów, a zwłaszcza ich głównego pasażera, te plany spaliły na panewce. Specjaliści z SOE zaczęli wtedy rozważać szanse zlikwidowania przywódcy Trzeciej Rzeszy w pobliżu jego rezydencji "Berghof" w Alpach Bawarskich. Zamachu miał dokonać snajper przebrany w mundur niemieckiego strzelca górskiego, a pociski wypełnione rtęcią wykluczyć wszelkie szanse medyków na ocalenie postrzelonej ofiary... 10:55 ZACZAROWANY KOT. KONSTANTY ILDEFONS GAŁCZYŃSKI Film dokumentalny, 53 min, Polska, 2022 Reżyseria: Marta Węgiel Scenariusz: Marta Węgiel Zdjęcia: Maciej Mroziewski, Maciej Flaumenhaft Wykonawcy: Krzysztof Gadacz Film dokumentalny przedstawiający sylwetkę poety Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Kim był Gałczyński - konformistą czy genialnym poetą? Jak czas historyczny kształtuje twórczość poetycką? O poecie wypowiedzą się m.in. Marta Wyka, Anna Arno, Maciej Urbanowski, Wojciech Kass - dyrektor Muzeum - Leśniczówka Pranie. Film jest próbą odpowiedzi na pytanie, która, z wielu kontrowersyjnych twarzy Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, jest prawdziwa? Może żadna, może wszystkie? Na to pytanie odpowiadają literaturoznawcy i biografowie Poety: Maciej Urbanowski, Marta Wyka, Wojciech Kass, Anna Arno i inni. Wykorzystano wypowiedzi archiwalne Kiry Gałczyńskiej, Ireny Kwiatkowskiej, Czesława Miłosza. Dzieciństwo, młodość, decyzje życiowe, studia, początki twórczości, pobyty w różnych miastach i dramatyczne uwikłania historyczne i w sferze prywatnej. Fragmenty najważniejszych poematów poetyckich i najsłynniejszych wierszy - z materiałów archiwalnych TVP. Fotografie - z Muzeum Literatury i Muzeum K. I. Gałczyńskiego w Praniu. 12:05 W PRL-U - NOWOMOWA Dysk./wywiad/debata, 29 min, Polska, 2022 Scenariusz: Grzegorz Sieczkowski Wykonawcy: Beata Michniewicz (prowadząca) Nowa władza porozumiewała się między sobą oraz obywatelami specyficznym językiem. Sztuczny orwellowski język był dla obywateli bloku wschodniego codzienną rzeczywistością. Nowomową władze partyjne i jej aparat przekazywał społeczeństwu swoje komunikaty. Język był częścią społecznego, gospodarczego, a przede wszystkim politycznego rytuału. Jeśli gospodarka rozwijała się dynamicznie (bo inaczej w socjalizmie nie mogła), to jednocześnie musiało to następować planowo (bo taka była ta gospodarka) i rytmicznie (czyli, że wszystkie jej cykle były pod kontrolą). Logicznie jak coś jest dynamiczne, to nie może być rytmiczne, ale w realnym socjalizmie nikt się logiką nie przejmował. 12:40 CZTERDZIESTOLATEK - ODC. 18/21 - GRA WOJENNA, CZYLI NA KWATERZE Serial komediowy, 60 min, Polska, 1974 Reżyseria: Jerzy Gruza Scenariusz: Jerzy Gruza, Krzysztof Teodor Toeplitz Zdjęcia: Jacek Stachlewski Aktorzy: Anna Seniuk, Irena Kwiatkowska, Andrzej Kopiczyński, Roman Kłosowski, Leonard Pietraszak, Zofia Czerwińska, Stefan Friedmann, Jan Gałązka, Antonina Girycz, Walentyna Jendrych, Irena Karel, Piotr Kąkolewski, Wacław Kowalski, Edward Lach, Grażyna Lisiewska Dyrektor Stefan Karwowski otrzymuje wezwanie na okresowe ćwiczenia wojskowe. Wraz z kompanią, którą dowodzi, trafia do Warszawy, na ten sam teren budowy Trasy Toruńskiej, którym na co dzień zarządza. Jego przełożonym zostaje technik Maliniak - w cywilu jego podwładny, który postanawia w pełni wykorzystać tak niebywałą okazję bycia kierownikiem własnego dyrektora. 13:45 PODRÓŻE PO BAŁTYKU: LATO NA WODZIE - ESTONIA (CRUISING THE BALTIC SEA - A SUMMER ON THE WATER) Film dokumentalny, 50 min, Niemcy, 2019 Reżyseria: Johannes Backes Dokumentalna seria (5 ODCINKÓW) podróżnicza. Każdego roku do nadmorskich krajobrazów Bałtyku zbliża się nowy rodzaj krzyżowców, tak jak kiedyś łodzie wikingów czy statki Hanzy. Pływają po morzu, aby odkrywać korzenie cywilizacji europejskiej. Od zakończenia zimnej wojny i otwarcia Europy Wschodniej coraz więcej turystów wyrusza w długie rejsy po Bałtyku, jednym z najmłodszych mórz na świecie, powstałym po ostatniej epoce lodowcowej. Fascynują ich dobrze zachowane zamki, malownicze archipelagi, rozległe i dziewicze krajobrazy, marzycielskie wioski, historyczne metropolie handlowe i niekończące się piaszczyste plaże. Ta seria łączy niezwykłe piękno nadbałtyckich krajobrazów z obrazkami życia na pokładzie statków wycieczkowych. Zobaczymy też atrakcje przyrodnicze i imponujące miasta, spotykając ich mieszkańców, którzy zaproszą nas do swojego domu. Podróż przez Morze Bałtyckie rozpoczyna się w Szwecji i prowadzi przez Finlandię i Sankt Petersburg do krajów bałtyckich. Równolegle do trasy po morzu i do dużych miast portowych widz odkryje ekscytujące przystanki na lądzie. Krajobrazy opowiedzą historię. Usłyszymy też codzienne historie ludzi, którzy tu mieszkają i pracują, sprawiają, że prawdziwa osobliwość tego świata staje się nam bliższa. Odc. 1. Szwecja; Odc. 2 Finlandia; Odc. 3 Sankt Petersburg; 4. Estonia; 5. Litwa i Łotwa. 14:50 NARODZINY NAZIZMU S.II - WOJNA DYKTATORÓW. STALINGRAD (RISE OF THE NAZIS) Film dokumentalny, 50 min, Wielka Brytania, 2019 Reżyseria: Julian Jones, Julian Jones Ta niezwykła seria przybliża decydujące starcie II wojny światowej, kiedy to Hitler stawił czoła równie bezwzględnemu dyktatorowi: Stalinowi. Będąc u szczytu swej potęgi, Hitler próbuje oszukać sowieckiego przywódcę, przedstawiając plan inwazji na Wielką Brytanię, jednocześnie potajemnie przygotowując atak na Związek Sowiecki. Stalin ma jednak szpiega w kwaterze głównej Hitlera. Obaj dyktatorzy przejmują dowodzenie nad własnymi armiami. Ludzie Hitlera składają fałszywe obietnice, a w Stalinie Hitler znalazł swojego przeciwnika. W obliczu klęski Niemiec na froncie wschodnim Hitler zostaje zmuszony do odwrotu. Pojawiają się głębokie konflikty, a jego najbliższy krąg walczy o władzę. W miarę jak narasta opór przeciwko niemu, a wewnętrzny wróg knuje, jak go zabić, Hitler popycha Niemcy ku zniszczeniu. Wniknięcie w umysły dwóch dyktatorów, których złudzenie niezwyciężoności doprowadziło do ich własnej klęski, to opowieść o tym, dlaczego dyktatury upadają. Jest to również przerażający opis pychy, decyzji i mrocznej sztuki politycznej, która sprzysięgła się, by zniszczyć wolność, ale ostatecznie zniszczyła samą siebie. 15:55 NIEPOKONANY. OPOWIEŚĆ O GENERALE STANISŁAWIE MACZKU Film dokumentalny, 60 min, Polska, 2019 Reżyseria: Rafał Geremek Scenariusz: Rafał Geremek Zdjęcia: Michał Jarosiński, Piotr Racinowski Wykonawcy: Robert Samot, Michał Skolmowski, Mariusz Bartusiak, Redbad Klynstra - Komarnicki, Emilia Klynstra - Komarnicka, Arkadiusz Głogowski, Wiesław Machnicki Dokument fabularyzowany o życiu generała Stanisława Maczka. Film pokazuje jego całą wojenną drogę - od służby w armii austro - węgierskiej, poprzez walki z Ukraińcami i bolszewikami, udział w kampanii wrześniowej i obronie Francji w 1940 roku, aż do utworzenia 1. Dywizji Pancernej, która biła się we Francji, Belgii, Holandii i Niemczech w latach 1944 - 1945. W filmie pokazane są również powojenne losy generała Maczka, który został zmuszony do pozostania na emigracji. 17:00 WOJOWNICY CZASU - ZAPOMNIANE POWSTANIE CZYLI NOWY ŚLĄSK 1806 - 1807 Film dokumentalny, 26 min, Polska, 2022 Reżyseria: Grzegorz Gajewski Scenariusz: Grzegorz Gajewski Zdjęcia: Krzysztof Krzyżanowski, Grzegorz Gajewski Muzyka: Krzysztof Ridan Jedną z najczęściej uprawianych przez Polaków form wojennego rzemiosła są powstania narodowe. Każde dziecko bez trudu wymieni kilka i to z różnych epok historycznych. Ta mnogość irredent i insurekcji sprawia, że niektóre z nich nie zostały upamiętnione choćby skromnym pomniczkiem. Taki los, całkowicie niezasłużenie, spotkał powstanie, jakie miało miejsce na Nowym Śląsku, gdy zbliżały się doń orły cesarza Francuzów. Kraina ta, będąca historycznie zachodnią częścią Małopolski, dziś zwana Zagłębiem Dąbrowskim, po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku przypadła Królestwu Prus jako Nowy Śląsk. Przez Prusaków traktowana była jako integralna część Księstwa Śląskiego. 17:30 WOJENNE DZIEWCZYNY S.II - ODC. 23 (SERIA II ODC. 10) Serial wojenny, 42 min, Polska, 2017 Reżyseria: Michał Rogalski Scenariusz: Marek Kreutz, Piotr Starzak Muzyka: Bartosz Chajdecki Aktorzy: Aleksandra Pisula, Marta Mazurek, Vanessa Aleksander, Michał Czernecki, Józef Pawłowski, Tomasz Włosok, Katrin Buhring, Sebastian Jasnoch, Magdalena Czernecki, Maria Dębska, Eryk Kulm, Danuta Stenka Z sali przesłuchań na Szucha, półprzytomny Witek zostaje doprowadzony do ambulatorium. Skatowanego mężczyznę opatruje doktor Marszycki, pomaga mu doktor Andrzej, którego dzięki kontaktom umieszczono na izbie przyjęć jako lekarza funkcyjnego. Stefan kontaktuje się z Margarethe, informuje ją, że Brodzki sprawdza jego ucieczkę z oflagu. Prosi Niemkę o zlikwidowanie porucznika Porębskiego osadzonego na Pawiaku, który może przekazać informacje, dzięki którym Stefan może zostać zdemaskowany. Leokadia zdobywa kontakt do folksdojczki Lewczyńskiej, która pracuje jako tłumaczka na Szucha. Jest też kochanką Dreslera, który za jej pośrednictwem bierze duże pieniądze za uwalnianie osadzonych na Pawiaku. Marszycki dowiaduje się o poruczniku Porębskim. Doktor, zmieniając mu opatrunek, uzyskuje informację, iż ucieczkę z oflagu zainicjował Stefan. Lewczyńska na umówionym spotkaniu z Marysią podaje kwotę 400 tysięcy, za uwolnienie Witka i Andrzeja. Dziewczyny szukają sposobu na zebranie tak ogromnej sumy. Ewka udaje się do kasyna i obserwuje graczy. Jej zamiary odgaduje krupier, kolejny raz oferuje pomoc w pracy dla organizacji. Ewka z Marysią i Irką, planują napad na kasyno, Ewka wtajemnicza w plan krupiera. 19:50 HISTORIA POLSKI - ŚWIAT JÓZEFA Film dokumentalny, 52 min, Polska, 2008 Reżyseria: Rafał Wieczyński Scenariusz: Rafał Wieczyński Historycy IPN szacują, że w okresie okupacji niemieckiej w pośrednią lub bezpośrednią pomoc Żydom zaangażowało się od 0, 5 mln do 1 mln Polaków. Zdarzało się, że robiły to także osoby niechętne wobec prześladowanego narodu. Ich postawa była realizacją chrześcijańskiego nakazu miłości bliźniego. Z tego powodu Polaków wymordowano lub zesłano do obozów koncentracyjnych. Tymczasem w całej Europie Zachodniej znany jest tylko jeden przypadek ukarania śmiercią podobnej postawy. Największe ofiary ponieśli chłopi w okolicach Krakowa i na Rzeszowszczyźnie. Właśnie tam leży Markowa, wieś, w której jak w soczewce skupiła się większość dramatów tego czasu. Na skutek zdrady polskiego policjanta Włodzimierza Lesia, który chciał zagarnąć dla siebie majątek Żydów, zginęła dziewięcioosobowa rodzina Ulmów, która podjęła próbę uratowania rodziny Szalów i Goldmanów. Wkrótce podziemne siły zbrojne wykonały wyrok śmierci na zdrajcy. Autor podejmuje próbę opowiedzenia tej dramatycznej historii głosem jej uczestników, współczesnych badaczy oraz kilku pokoleń mieszkańców Markowej. Najistotniejsze ze świadectw to zbiór fotografii wykonanych przez Józefa Ulmę, ojca zamordowanej rodziny, a także jego listy, książki, zachowane pamiątki. Drugie to zeznania złożone przez świadków w 1958 roku w procesie jednego z morderców - Josepha Kokotta. Trzecie źródło to relacje ostatnich żyjących w Izraelu i w Kanadzie ocalonych żydowskich mieszkańców Markowej i okolic, a inforamcje pochodzą od współczesnych mieszkańców i badaczy dziejów wsi. Wśród nich są członkowie Trybunału Beatyfikacyjnego Sług Bożych Józefa i Wiktorii Ulmów oraz młodzież z miejscowej szkoły ich imienia. O zdjęciach i o tym, co przedstawiają opowiada aktor wcielający się w postać Józefa Ulmy. W ten sposób wprowadza widza w rzeczywistość Markowej lat 30. i 40. w pierwszej osobie. Tekst opracowano na podstawie prawdziwych listów i dokumentów. 20:50 TEATR HISTORII - "AFERA MIĘSNA" Dysk./wywiad/debata, 15 min, Polska, 2022 Wykonawcy: Mikołaj Mirowski (prowadzący) W cyklu "Teatr Historii", łączącym publicystykę ze sztuką spod znaku Melpomeny i Klio, tym razem, we wprowadzeniu do spektaklu "Afera mięsna" (2007) w reżyserii Janusza Dymka, wg własnego scenariusza napisanego wspólnie z Robertem Mellerem, gościem rozmowy prowadzonej przez dr. Mikołaja Mirowskiego (historyk, publicysta; FINA, red. nacz. kwartalnika Pleograf) będzie dr Piotr Gontarczyk (historyk, politolog, publicysta; IPN). Mięso w czasach PRL - u było towarem strategicznym. Komunistyczna gospodarka niedoborów nie była w stanie zapewnić odpowiedniego zaopatrzenia rynku. Kolejnym czynnikiem spędzającym władzy sen z powiek, była niemożność utrzymania cen produktów na poziomie pozwalającym na dostateczną aprowizację gospodarstw domowych. Drastyczne podwyżki parokrotnie stały się zarzewiem wielkich protestów społecznych, krwawo spacyfikowanych przez oddziały ZOMO. Jednym z symboli komunistycznej nędzy były tasiemcowe kolejki do sklepów mięsnych. Każda z nich mogła stać się zarzewiem kolejnego konfliktu. Ludzie zastanawiali się, gdzie jest mięso, które produkują rolnicy pokazywani w telewizyjnym dzienniku, opiewającym - w myśl propagandy sukcesu - PRL jako kraj mlekiem i miodem płynący. Narastające niezadowolenie wymagało jakiegoś działania uśmierzającego w zarodku możliwy bunt. Partyjni specjaliści od sytuacji kryzysowych wpadli na bardzo prosty pomysł: trzeba wskazać winnego całej sytuacji, sprawę odpowiednio nagłośnić i zmanipulować w taki sposób, by cała społeczna złość została zwrócona przeciwko niemu. Wtedy to władza, organ sprawiedliwy i nieznający litości dla złodziei okradających społeczeństwo, ukarze sprawcę z całą surowością. Szeroko zakrojone śledztwo, okrzyknięte tytułową "aferą mięsną", doprowadziło do aresztowania prawie 400 osób. Wśród nich wielu dyrektorów i pracowników przedsiębiorstw handlowych oraz kierownicy sklepów i właściciel masarni. Główne zarzuty to kradzież na wielką skalę, fałszowanie dokumentów sprzedaży, zamiana towaru na asortyment gorszej jakości oraz łapownictwo. Śledczy ocenili wysokość strat skarbu państwa na blisko 9 milionów złotych. Głównym oskarżonym był Stanisław Wawrzecki, dyrektor Miejskiego Handlu Mięsem Warszawa Praga. Przy zwykłym trybie postępowania sądowego, groziłby mu maksymalny wyrok w wysokości 5 lat więzienia, ale ponieważ proces toczył się w trybie doraźnym - co było rażącym naruszeniem prawa, w tym prawa do obrony - prokuratura zażądała kary śmierci. Przewodniczący składu, sędzia Roman Kryże, przychylił się do wniosku. Skazanemu pozostała jeszcze tylko jedyna nadzieja wniosek do Rady Państwa z prośbą o zastosowanie prawa łaski. Tylko czy władza zrezygnuje z wygodnego dla niej kozła ofiarnego? Spektakl realizowano w miejscach historycznie związanych z aferą mięsną. Sceny procesu inscenizowane były w tym samym wnętrzu, gdzie w latach 1964/65 odbywał się przewód sądowy, w którym skazano Stanisława Wawrzeckiego. W 2004 r. Sąd Najwyższy uchylił wyroki w aferze mięsnej, w sentencji uzasadniając, iż zapadły one z rażącym naruszeniem prawa. 21:05 TEATR TELEWIZJI. SCENA FAKTU - AFERA MIĘSNA Teatr TV, 82 min, Polska 2007 Autor: Robert Meller, Janusz Dymek Reżyseria: Janusz Dymek Zdjęcia: Andrzej Ramlau Muzyka: Marcin Włodarczyk Aktorzy: Andrzej Franczyk (Stanisław Wawrzecki), Marek Lewandowski (Henryk Gradowski), Andrzej Konopka (Kazimierz Witowski), Bogdan Kalus (Adam Stokłosiński), Maciej Szary (Władysław Walendziuk), Jan Monczka (Tadeusz Skowroński), Mieczysław Kadłubowski (Aleksander Woźnica), Jacek Żmijewski (Mieczysław Fabisiak), Edward Żentara (Sędzia Roman Kryże), Tadeusz Bradecki (Mecenas Krzysztof Bieńkowski), Lech Łotocki (Mecenas Antoni Szczygieł), Piotr Pilitowski (Prokurator Władysław Komorniczak), Monika Badowska (Anka), Michał Anioł (Kazimierz Witaszewski), Redbad Klynstra (Kapitan MO), Wojciech Machnicki (Podpułkownik Tadeusz Kozłowski), Michał Tarkowski (Walenty Titkow), Janusz Łagodziński (Apolinary Maciejewski), Jacek Chmielnik (Zdzisław Żandarowski), Waldemar Obłoza (Stefan Harasimowski), Karol Stępkowski (Zdzisław Zarzycki), Zbigniew Lesień (Witold Jarosiński), Aleksander Trąbczyński (Prokurator Eugeniusz Wojnar), Agnieszka Mandat (Żona 1), Jolanta Żółkowska (Żona 2), Henryk Niebudek (Uczciwy), Anna Gornostaj (Pani Marysia), Leszek Lichota (Dziennikarz telewizyjny), Antoni Ostrouch (Dziennikarz radiowy), Agnieszka Wosińska (Żona prokuratora Komorniczaka), Maciej Ferlak (Kierownik sklepu) i inni - Proszę się nie pchać! Pani już nie wejdzie! - sklepikarka siłą zamyka drzwi. Pod "mięsnym" ścisk i gwar. Stłoczeni w kolejce warszawiacy są coraz bardziej zirytowani. Co gorsza, wychodzący ze sklepu klienci mówią, że mięsa już nie ma. Skończyło się. Większość wpada w złość, a jakiś człowiek chcąc rozładować rosnące napięcie zaczyna opowiadać kawały. Dla zebranego pod sklepem tłumu puste półki oznaczają kolejne postne dni. Zastanawiają się, kto jest odpowiedzialny za te braki zaopatrzenia w Polsce Ludowej, która wedle słów władz powinna przecież płynąć mlekiem i miodem... Tymczasem pogarszające się nastroje społeczne spędzają sen z powiek rządzącym. Jak odwrócić uwagę ludzi od pustych półek? Nie można się przecież przyznać do własnej nieudolności, powiedzieć głośno, że ustrój się sypie. Pomysł okazuje się dziecinnie prosty. Wystarczy znaleźć winnego zaniedbań i skierować na niego gniew społeczeństwa. A wówczas sprawiedliwa władza wymierzy winowajcy przykładną karę. Śledztwo jest prowadzone z wielkim rozmachem. Od 20 listopada 1964 roku w sprawie "afery mięsnej" aresztowanych zostaje 400 osób! Są wśród nich dyrektorzy handlu mięsem, kierownicy sklepów, nawet jeden właściciel masarni. Zarzuca się im okradanie konsumentów poprzez zawłaszczanie żywności, podmienianie towaru, fałszowanie faktur. Zdaniem prokuratury działalnością swą narazili skarb państwa na blisko 9 mln złotych strat! Dla głównego oskarżonego, dyrektora Miejskiego Handlu Mięsem Warszawa Praga, Stanisława Wawrzeckiego, nie ma już ratunku. Choć w zwyczajnej sytuacji groziłoby mu do 5 lat więzienia, w toku prowadzonego w trybie doraźnym procesu prokuratura żąda kary śmierci. Skład sędziowski, z przewodniczącym sędzią Romanem Kryże, orzeka ten najwyższy rodzaj kary. Jedyną nadzieją dla Wawrzeckiego jest jeszcze prawo łaski przysługujące Radzie Państwa. Ale czy władze zrezygnują ze swego "kozła ofiarnego"? "Wystarczy powiesić paru aferzystów, a zapanuje porządek" - miał po procesie powiedzieć ówczesny sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka. Spektakl w reżyserii Janusza Dymka przypomina złowrogie czasy, gdy wyznawano taką logikę. W sztuce "Afera mięsna" zagrało ponad 30 aktorów. Jednym z największych wyzwań dla twórców telewizyjnej adaptacji dramatu było znalezienie odpowiednich miejsc w stolicy. Sam proces zrekonstruowano zaś w tych samych wnętrzach, gdzie się odbył przed ponad 40 laty. Cztery dekady po wykonaniu kary śmierci rzecznik praw obywatelskich wniósł do Sądu Najwyższego kasację od wyroku w stosunku do Stanisława Wawrzeckiego. 27 lipca 2004 r. Sąd Najwyższy wyrok uchylił uzasadniając, że zapadł on z rażącym naruszeniem prawa. Dziś wydarzenia z połowy lat 60. uchodzą za jeden z wielu "mordów sądowych" popełnionych w PRL, gdyż zasądzona w przypadku Wawrzeckiego kara śmierci była niewspółmierna do popełnionych czynów. 22:35 DYNASTIA TUDORÓW III - ODC. 5/8 (THE TUDORS III, EP. 5) Serial historyczny, 50 min, USA/Kanada/Irlandia, 2008 Reżyseria: Jeremy Podeswa Aktorzy: Jonathan Rhys Meyers, Henry Cavill, Natalie Dormer, Maria Doyle Kennedy Podczas gdy Henryk opłakuje żonę w odosobnieniu, jego przeciwnicy wykorzystują to, by zamordować kilka osób z otoczenia króla. Cromwellowi ciężko pogodzić się z faktem, jak bardzo Kościół anglikański jest podobny do katolickiego... 23:35 OCENZUROWANE TAŚMY (CENSORED VOICES) Film dokumentalny, 83 min, Niemcy/Izrael, 2015 Reżyseria: Daniel Sivan Scenariusz: Mor Loushy, Daniel Sivan 5 czerwca 1967 roku armie Egiptu, Syrii i Jordanii podeszły do granic Izraela, grożąc kompletnym zniszczeniem tego kraju. Sześć dni później wojna zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem Izraela, którego wojska zajęły Gazę, półwysep Synaj i Zachodni brzeg Jordanu, poszerzając obszar państwa trzykrotnie. Ulice miast szalały z radości, ale prócz euforii i dumy wokół tworzącej się nowej narracji niezwyciężonej armii, było również słychać zupełnie odmienne głosy. Tydzień po zakończeniu wojny pisarz Amos Oz i redaktor Avraham Shapira nagrali swoje rozmowy z żołnierzami, którzy niedawno powrócili z wojennego frontu. Taśmy z tymi nagraniami, ocenzurowane i do niedawna niedostępne, stały się punktem wyjścia dla tego niezwykłego filmu, a także jego główną osią. Obraz opowiada o tragicznym paradoksie syjonizmu, polegającym na tym, że naród, który szuka wolności, sam zamienia się w okupanta - Dawid staje się tu Goliatem. Szczere i dramatyczne niekiedy wypowiedzi żołnierzy połączone z archiwalnymi zdjęciami, filmami i materiałem telewizyjnym, zespolone niezwykłym kolażem dźwiękowym, tworzą wyjątkowy efekt i dają oszałamiające poczucie aktualności pokazanej w tym filmie historii. Pytani żołnierze nie godzą się z systematycznym wypędzaniem przez Żydów Palestyńczyków z zamieszkiwanych przez nich terenów, nieludzką naturą wojny i echem Holocaustu. W filmie zapoznajemy się z taśmami razem z żołnierzami. Są oni jednak o 50 lat starsi i słuchają tych nagrań po raz pierwszy. Efekt jest piorunujący - przeszłość natychmiast zamienia się w teraźniejszość, demaskując po drodze wiele politycznych mitów. 01:05 BYŁO, NIE MINĘŁO - KRONIKA ZWIADOWCÓW HISTORII. - ZBRODNIA BEZ KARY Magazyn, 23 min, Polska, 2021 Autor: Adam Sikorski Wykonawcy: Artur Kalicki "Zbrodnia bez kary" Każda niemal wojna, oprócz publicznie deklarowanych powodów i celów ma również swoje skryte oblicze. W czasie wielkiego zamętu, gdy oczy świata skierowane są na ścierające się fronty, załatwiane są sprawy, które w czasie pokoju musiałyby zbulwersować każdą opinię publiczną. Dla ideologii nazistowskiej, głoszącej, że wszystko co słabe musi ulec zagładzie, wojenna zawierucha oznaczała możliwość przejścia od przerażającej teorii do przerażającej praktyki. Szpital psychiatryczny Dziekanka w Gnieźnie od samego początku okupacji stał się miejscem realizacji polityki nazistowskiej, miejscem eksterminacji chorych psychicznie, zgodnie z zarządzeniem Hitlera. Niemcy w ramach akcji T4 zagazowali i pogrzebali w nieznanych miejscach blisko 10 tysięcy chorych pacjentów tego szpitala, wśród których byli Polacy, Żydzi, Ukraińcy, Rosjanie, Litwini, Anglicy, Włosi, Niemcy. 01:40 SENSACJE XX WIEKU - OPERACJA "FOXLEY" Kameralne i studyjne (widowisko), 49 min, Polska, 2005 Autor: Bogusław Wołoszański Reżyseria: Adek Drabiński Zdjęcia: Waldemar Szmidt Aktorzy: Piotr Grabowski -Thornley, Tomasz Sapryk-Jeleń, Dariusz Jakubowski-Hombro, Jan Wieczorkowski-Szalewski, Henryk Majcherek-Churhill Po torach toczy się drezyna Banschutzu. Żołnierze oświetlają latarkami tor i pobocze. Nic nie przykuwa ich uwagi ani nie wzbudza podejrzeń. Lecz gdy wehikuł odjeżdża w mrok, z zarośli wyłaniają się dwie postaci. Owi tajemniczy ludzie szybko podkładają pod szyny ładunki wybuchowe, łączą je przewodami z zapalarką, zacierają ślady i dołączają do ukrytych wśród drzew kolegów. W samą porę - pociąg już nadjeżdża. Ciemności rozświetla ostry błysk, w huku detonacji i łoskocie wywracających się wagonów ginie trzask serii partyzanckiej broni. Żołnierze polskiego podziemia uderzali tysiące razy na niemieckie transporty wojskowe, lecz akcja wykonana jesienią 1941roku między stacjami Freidorf i Schwarzwasser na Pomorzu zasługuje na szczególną uwagę. Nie tylko z powodu znacznych strat poniesionych przez wroga, ale przypuszczalnego celu ataku. Tamtej nocy, po tych samych torach, miał bowiem jechać nieporównanie ważniejszy skład "Amerika" - osobisty pociąg Adolfa Hitlera! Nim fuehrer na dobre zaszył się w skalistym Berchtengaden, w bunkrach Wilczego Szańca w Gierłoży i na koniec w schronach Kancelarii Rzeszy, często i chętnie podróżował. Najchętniej - koleją. Odwiedzał oddziały na froncie, pokrzepiał żołnierzy, odznaczał lub rugał generałów, zbierał hołdy, pomagał sztabowcom, ku ich utrapieniu, prowadzić operacje wojenne. W specjalnym pociągu "Amerika" przemianowanym w roku 1943 na "Brandenburg" i napędzanym przez dwie potężne lokomotywy spalinowe było kilka pancernych salonek dla Hitlera i jego świty, wagony restauracyjne, konferencyjne, łazienkowe, prasowe, ochrony oraz z bronią przeciwlotniczą. Przed wodzowskim składem pędziła lokomotywa z wypełnionymi piaskiem platformami lub inny pociąg, by detonować ewentualne miny. Czy taki przypadek nastąpił na Pomorzu? Polski wywiad zawiadomił sojuszników, że była to zwykła operacja sabotażowa, niezwiązana z osobą Hitlera. Lecz udana akcja nasunęła brytyjskiemu SOE, czyli Zarządowi Operacji Specjalnych, pomysł zaatakowania fuehrera podczas podróży pociągiem, samolotem - wielkim Focke Wulfem FW 200 lub opancerzonym mercedesem. Z powodu doskonałej ochrony pojazdów, a zwłaszcza ich głównego pasażera, te plany spaliły na panewce. Specjaliści z SOE zaczęli wtedy rozważać szanse zlikwidowania przywódcy Trzeciej Rzeszy w pobliżu jego rezydencji "Berghof" w Alpach Bawarskich. Zamachu miał dokonać snajper przebrany w mundur niemieckiego strzelca górskiego, a pociski wypełnione rtęcią wykluczyć wszelkie szanse medyków na ocalenie postrzelonej ofiary... 02:35 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ - U - BOOTY WYCHODZĄ Magazyn, 19 min, Polska, 1995 Scenariusz: Bogusław Wołoszański, Maciej Zakrocki Zdjęcia: Andrzej Żydaczewski Wykonawcy: Bogusław Wołoszański (prowadzący) Cykliczna audycja popularyzująca wiedzę o historii II wojny światowej. Odcinek poświęcony niemieckim łodziom podwodnym.