TVP Kultura Wtorek, 07.11.2023 09:20 OSTATNIA WALKA APACZA (APACHE) Western, 83 min, USA, 1954 Reżyseria: Robert Aldrich Scenariusz: James R. Webb Aktorzy: Burt Lancaster, Jean Peters, John McIntrie, Charles Bronson, John Dehner Klasyczny western, luźna adaptacja powieści Paula Wellmana dokonana przez Roberta Aldricha. Był to początek wielkiej kariery weterana Hollywoodu, przyszłego twórcy znanych filmów, jak "Vera Cruz", "Co się zdarzyło Baby Jane?", "Ostatni zachód słońca", "Parszywa dwunastka". Poza kilkoma ujęciami nakręconymi w studiu, większość zdjęć realizowano w plenerach: w malowniczym kanionie rzeki Solemint, na skalistych równinach w Kalifornii i Nevadzie. W czołówce filmu pojawia się nazwisko Charlesa Buchinsky'ego, syna polskich emigrantów, znanego w filmowym świecie jako Charles Bronson. Jest to historia Massai, ostatniego wojownika z plemienia Apaczów. Przekazywana z pokolenia na pokolenie stała się jedną z największych legend. Opowieść o Massai rozpoczyna się w 1886 r. , gdy Geronimo złożył broń. Legendarny wódz Apaczów uznał, że walka z białymi nie ma już sensu. Ale w Massai nie zginął duch walecznych przodków. W czasie transportu pociągiem wraz z Geronimo i innymi wojownikami do fortu na Florydzie, Massai ucieka, korzystając z chwilowej nieuwagi eskortujących żołnierzy. W deszczu i błocie, przez wielkie śniegi przemierza całe Stany, by powrócić do swoich, do ukochanej Nalinle, która zawsze była mu oddana. Kiedy dociera do Oklahomy na ziemie Czirokezów, ukrywa się na niewielkim rancho, które należy do Indianina. Dowiaduje się, że Czirokezi nie wkraczają więcej na wojenną ścieżkę. Uprawiają kukurydzę, żyją na swoim i nie muszą pracować dla białego człowieka. Ale Massai nie rozumie jego słów, uważa że Indianie są wojownikami i powinni walczyć. Gdy wreszcie Massai dociera do swoich, zwraca się o pomoc do Santosa, ojca Nalinle, ale ten zamroczony "ognistą wodą" wydaje go w ręce białych. Skuty kajdanami Massai, a wraz z nim dwaj mordercy i złodziej, ma być ponownie odtransportowany do fortu. Dumny i niepokonany wojownik ponownie podejmuje udaną próbę ucieczki. Tym razem wraca na tereny Apaczów z sercem przepełnionym nienawiścią i pragnieniem zemsty na Santosie i Nalinle, którą podejrzewa o współudział w zdradzieckim postępku ojca. Wydaje też samotną wojnę białym, od których doznał tyle zła. Podpala magazyny, dewastuje obóz wojskowy. Następnie uprowadza Nalinle i zabiera ją ze sobą w góry, gotów ją zabić. Bezgraniczne oddanie i szczerość dziewczyny przekonują go jednak w końcu, że niesłusznie podejrzewał ukochaną. Niebawem okazuje się, że Nalinle jest w ciąży. Biorą ślub według indiańskiego obrządku. Nie mogą jednak spocząć w jednym miejscu, muszą uciekać dalej, ścigani przez żołnierzy i żądnego zemsty Al Siebera, któremu Massai wymknął się już dwukrotnie, narażając go na drwiny. Aby przetrwać ciężką zimę, uciekinierzy skrywają się w górach. Nalinle pragnie zostać tu na zawsze, chce wychowywać dziecko, wieść spokojny żywot u boku ukochanego. Udaje się jej nakłonić go do zasiania pola kukurydzy. Czekają na swoje pierwsze zbiory. Ale biali nie zaprzestali polowania na Massai, wraz z nadejściem wiosny w góry rusza kolejna ekspedycja, która trafia na trop ukrywającego się Indianina. Chata Massai i ciężarnej Nalinle zostaje otoczona przez gotowych na wszystko żołnierzy. Na czele jest pałający nienawiścią Sieber, największy wróg Indianina. Rozpoczyna się nierówna walka samotnego Apacza z przeważającymi siłami wroga. 11:00 CHŁOPI - ODC. 6/13 - OGIEŃ Serial obyczajowy, 50 min, Polska, 1972 Reżyseria: Jan Rybkowski Scenariusz: Jan Rybkowski, Ryszard Kosiński Zdjęcia: Marek Nowicki Muzyka: Adam Sławiński Aktorzy: Władysław Hańcza, Emilia Krakowska, Ignacy Gogolewski, Krystyna Królówna, Tadeusz Janczar, August Kowalczyk, Stanisław Milski, Jadwiga Chojnacka, Stanisław Niwiński, Tadeusz Bartosiewicz, Bronisław Pawlik, Maciej Damięcki, Barbara Ludwiżanka, Wanda Łuczycka, Magda Wołłejko, Irena Karel, Wirgiliusz Gryń, Aleksander Fogiel, Wiktor Sadecki, Barbara Byrska, Józef Nowak, Janusz Paluszkiewicz Antek jest gotów pogodzić się z Mateuszem, który odwołuje swoje przechwałki odnośnie do Jagny. W karczmie chłopi radzą, co zrobić, by uniemożliwić dziedzicowi sprzedaż lasu. Tymczasem w drugiej izbie Antek tańczy z Jagną tak ogniście, że cała wieś znowu "bierze ich na języki". Jagna już o to nie dba, regularnie wymyka się z chałupy na spotkania z Antkiem. Boryna domyśla się, że żona go zdradza, ale nie ma na to dowodu. We wsi pojawia się agitator Roch, który podburza gospodarzy przeciw panom. Maciej Boryna przyłapuje Jagnę z Antkiem w stogu siana. Oszalały z zazdrości podpala stóg. Kochankowie ratują się, ale wybucha pożar. 12:05 ZDOLNE BESTIE TE KOSSAKI... Film dokumentalny, 49 min, Polska, 2020 Reżyseria: Marta Wegiel Scenariusz: Marta Wegiel Zdjęcia: Maciej Mroziewicz Wykonawcy: Krzysztof Gadacz Film opowiada o życiu i twórczości kilku pokoleń rodziny Kossaków: od Juliusza, Wojciecha i Jerzego, słynnych malarzy - batalistów, po kobiety, literatki, znacznie różniące się w swojej twórczości, Marię Pawlikowską - Jasnorzewską, Magdalenę Samozwaniec i Zofię Kossak - Szczucką. Narratorem filmu jest przedstawicielka piątego pokolenia rodziny: Joanna Kossak, malarka, specjalizująca się w portretach koni. 13:10 OCZY ORSONA WELLESA (THE EYES OF ORSON WELLES) Film dokumentalny, 110 min, Wielka Brytania, 2018 Reżyseria: Mark Cousins Scenariusz: Mark Cousins Zdjęcia: Mark Cousins Welles, ikona kina XX wieku, bywalec salonów i kochanek wielkich gwiazd, skrywał pewną pasję - rysowanie. Wiele lat po śmierci mistrza autor tego dokumentu spotyka Beatrice Welles, która pokazuje mu sekretne pudełko z rysunkami ojca. "Co jest w pudełku, Orson?" - pyta Cousins swoim niepodrabialnym staccato i tak zaczyna się filmowy list do wielkiego twórcy, niemający nic wspólnego z klasyczną biografią. Badając poszczególne rozdziały życia Wellesa, Cousins odbywa kilka podróży: od Irlandii przez Maroko po Nowy Jork. Wszędzie, gdzie dociera, stara się ustawić kamerę tam, gdzie stawiał ją Orson. Ma obsesję, by zobaczyć świat jego oczami, ujrzeć dokładnie to, co on widział. Oczy są metaforą myślenia wizualnego, portalem umożliwiającym wniknięcie w świat wyobraźni wielkiego artysty. 18:10 RES POLONIAE - O POLSCE Z ODDALI - KARAMAN KUTATELADZE Rozmowa, 25 min, Polska, 2023 Reżyseria: Piotr Poraj Poleski Scenariusz: Piotr Poraj Poleski, Anna Szałańska, Jolanta Rzegocka Program "Res Poloniae - o Polsce z oddali" to cykl wywiadów przeprowadzonych przez Jolantę Rzegocką w różnych krajach. Tym razem dziennikarka odwiedza Gruzję, gdzie rozmawia z przedstawicielami kulturalnych elit. Misją programu jest wzajemne poznanie się Polaków i Gruzinów, odnalezienie w Gruzji polskich śladów, a także uświadomienie sobie wszystkiego, co może łączyć obydwa narody. Gościem odcinka jest gruziński malarz, profesor Karaman Kutateladze 18:50 STAWKA WIĘKSZA NIŻ ŻYCIE - ODC. 10/18 - W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ Serial sensacyjny, wojenny, 54 min, Polska, 1968 Reżyseria: Janusz Morgenstern Scenariusz: Andrzej Zbych Zdjęcia: Antoni Wójtowicz Muzyka: Jerzy Matuszkiewicz Aktorzy: Stanisław Mikulski, Bolesław Płotnicki, Władysław Kowalski, Ignacy Machowski, Mieczysław Stoor, Stanisław Niwiński, Jerzy Trela, Józef Nowak, Jerzy Nowak, Leopold Nowak, Bolesław Smela, Jerzy Molga Zdobyte informacje Kloss przekazuje niejakiemu Józefowi Podlasińskiemu. Łącznik ma cztery mieszkania i cztery dokumenty osobiste, może więc utrzymywać kontakt z wieloma członkami ruchu oporu. Pewnego dnia wpada krawiec Skowronek. Podczas przesłuchania zaczyna sypać. Potem udaje mu się uciec. Dociera do partyzantów i próbuje ich przekonać, że podwójnym agentem jest Kloss. Ruch oporu skazuje agenta J - 23 na śmierć "w imieniu Rzeczypospolitej". Tymczasem Podlasiński znika. Hans Kloss nie może go zastać w żadnym z umówionych miejsc. A partyzanci przygotowują zasadzkę. 20:00 TEATR TELEWIZJI. TEATR SENSACJI - TWARZ POKERZYSTY Teatr, 89 min, Polska, 1973 Reżyseria: Stanisław Wohl Aktorzy: Janusz Gajos, Zygmunt Hubner, Józef Fryźlewicz, Irena Karel, Bogdan Baer, Janusz Bukowski, Eugeniusz Kamiński, Bolesław Płotnicki, Mirosława Krajewska, Emilia Krakowska, Teresa Mikołajczuk, Teresa Sawicka, Włodzimierz Bednarski, Andrzej Bogucki, Tadeusz Cygler Akcja rozgrywa się po wojnie, w małym miasteczku, na terenie Ziem Odzyskanych. Krzyżują się tu różne interesy powojennych dorobkiewiczów. W miasteczku ukrywa się agent hitlerowskiego wywiadu. Tutaj też przebywają dawni bojownicy polskiego podziemia. Dymitr podejmuje się zdemaskowania agenta, a współpracuje z nim Potok i Zawisza, dawny okupacyjny dowódca Dymitra. 23:40 KINO MOCNYCH WRAŻEŃ - KOT O DZIEWIĘCIU OGONACH (IL GATTO A NOVE CODE) Thriller, 107 min, Włochy/Niemcy, 1971 Reżyseria: Dario Argento Scenariusz: Dario Argento, Bryan Edgar Wallace Aktorzy: Catherine Spaak, Rada Rassimov, Karl Malden Franco Arno to niewidomy były reporter, który mieszka ze swą siostrzenicą i utrzymuje się z tworzenia krzyżówek. Pewnej nocy, spacerując po ulicy przed instytutem medycznym, gdzie prowadzone są eksperymenty genetyczne, podsłuchuje dziwną rozmowę dwóch mężczyzn, siedzących w zaparkowanym samochodzie. Tej samej nocy ktoś włamuje się do instytutu, ogłuszając strażnika. Następnego dnia z kolei w dziwnym wypadku ginie jeden z rozmówców, których podsłuchał Arno. Wraz z dziennikarzem Carlo Giordanim decyduje się on więc na podjęcie śledztwa. 01:45 PANORAMA KINA POLSKIEGO - CZŁOWIEK Z MARMURU Dramat społeczno - obyczajowy, 153 min, Polska 1976 Reżyseria: Andrzej Wajda Scenariusz: Aleksander Ścibor - Rylski Zdjęcia: Edward Kłosiński Muzyka: Andrzej Korzyński Aktorzy: Jerzy Radziwiłowicz, Krystyna Janda, Bogusław Sobczuk, Tadeusz Łomnicki, Jacek Łomnicki, Michał Tarkowski, Piotr Cieślak, Wiesław Wójcik, Krystyna Zachwatowicz i inni "Człowiek z marmuru" rodził się w bólach. Trzeba było wielu starań i zabiegów, by przekonać urzędników i dyrektorów od kultury, że ten film nie będzie oskarżeniem komunistycznego państwa. Czy nie był? Był, i to na tyle celnym i dotkliwym, że wywołał popłoch. Dzieło Wajdy przeznaczono do ograniczonej dystrybucji, co - miast zmniejszyć - zwiększyło jego rezonans i popularność. Utwór, będący mistrzowskim połączeniem niekłamanego artyzmu z otwartą krytyką kłamstwa, przemocy i zniewolenia, miał w sobie niezwykłą siłę oddziaływania. Stał się też wielkim wydarzeniem, nie tylko kulturalnym. Oficjalne media próbowały wypaczyć jego sens. Pisano i mówiono, że "Człowiek z marmuru" jest li tylko pożytecznym głosem w konstruktywnej, socjalistycznej dyskusji, dotyczącej - potępionego już przez partię - "okresu błędów i wypaczeń". "Wola Partii" jednak i tym razem rozminęła się z "wolą narodu". Dramatyczne losy Mateusza Birkuta widzowie słusznie odczytali jako metaforę zmagań jednostki z totalitaryzmem. "Walka Birkuta o prawdę nie skończyła się przecież w latach pięćdziesiątych" - zdawał się mówić za pośrednictwem swego filmu Wajda - "trwa ona także dziś, czego dowodem jest choćby rozpaczliwa szamotanina Agnieszki z telewizyjną nomenklaturą". Na sukces "Człowieka z marmuru" złożyły się talent i praca wielu ludzi, zwłaszcza reżysera i odtwórców głównych ról. Porywającą kreację Mateusza Birkuta stworzył młody aktor krakowskiego Starego Teatru Jerzy Radziwiłowicz, znany wcześniej z zaledwie dwu większych ról filmowych. Debiutantką na ekranie była natomiast ekspresyjna Krystyna Janda (Agnieszka) - dwudziestopięcioletnia wówczas aktorka warszawskiego Teatru Ateneum. Uwagę krytyki zwróciła też konstrukcja dzieła Wajdy. Jest ono bowiem nie tylko pasjonującą opowieścią o człowieku zniszczonym przez historię, lecz także skrupulatnym zapisem powstawania filmu. Niełatwej często drogi twórcy, na której piętrzą się niezliczone przeszkody w postaci braku pieniędzy, złej woli decydentów, problemów technicznych. Dziś "Człowiek z marmuru" jest już klasykiem i legendą. Mimo to wciąż ogląda się go z zainteresowaniem, nieustępującym "kinu akcji". Rok 1976. Na korytarzu gmachu telewizji Agnieszka - dyplomantka szkoły filmowej - przekonuje "ważnego" redaktora o potrzebie powstania filmu o Mateuszu Birkucie, przed laty przodowniku pracy, którego błyskotliwa kariera skończyła się nagle i niespodziewanie gdzieś około roku 1952. Po pertraktacjach dziewczyna dostaje wreszcie taśmę i niezbędny sprzęt. Rozpoczyna prywatne "śledztwo", mające ustalić przyczyny sukcesu i upadku Birkuta. Dowiaduje się, że Birkut został wykreowany na bohatera, ale jego życie wyglądało zupełnie inaczej niż wymyślona o nim legenda. Stopniowo spadał z piedestału, na którym postawiła go władza ludowa, gdy było to potrzebne "ideologicznie". Agnieszka odnajduje przyjaciela Mateusza Birkuta, Witka, jego żonę Hankę oraz syna Maćka. Z zachowanych archiwaliów i wspomnień bliskich osób wyłania się portret jej bohatera. Ale telewizja nie jest zainteresowana ujawnieniem tej prawdy.