Władysław Jagiełło zajadał się żurem, ale nie przepadał za jabłkami. Podobnie jak Kazimierz Jagiellończyk czy Zygmunt Stary, zamiast pić miód wolał uraczyć się kielichem wody. Co ciekawe, przedstawiciele największej polskiej dynastii nie posługiwali się widelcami – do jedzenia używali noży, łyżek oraz dłoni, które wycierali w haftowane obrusy. Zobaczcie, jakie potrawy i napoje królowały na stołach za czasów panowania Jagiellonów.
Królowie Polski z dynastii Jagiellonów
Jagiellonowie byli dynastią panującą w Polsce, Czechach, na Litwie, Węgrzech, a także w innych krajach Europy Środkowej i Wschodniej od XIV do XVI w. Jej założycielem był Władysław II Jagiełło, ojciec Elżbiety Bonifacji, Jadwigi Jagiellonki, Władysława III Warneńczyka, Kazimierza oraz Kazimierza IV Jagiellończyka.
Następcą ostatniego z potomków Władysława Jagiełły był Jan I Olbracht, a od 1501 r. rządy sprawował Aleksander Jagiellończyk. Po jego śmierci na polskim tronie zasiadł Zygmunt I Stary, którego w 1530 r. zastąpił Zygmunt II August – ostatni męski przedstawiciel dynastii Jagiellonów. Od 1575 r. królem Polski została obwołana córka Zygmunta I Starego i Bony Sforzy – Anna Jagiellonka, która sprawowała władzę aż do 1587 r.
Ile posiłków dziennie jedli Jagiellonowie?
Co jedli Jagiellonowie? Tego można dowiedzieć się z ksiąg rachunkowych dworu czy zachowanych od XVI w. przepisów. Okazuje się, że na królewskim dworze wcale nie zaczynano, jak mogłoby się wydawać, od śniadania. Pomiędzy 9 a 12 jadano prandium, czyli wczesny obiad, a od 15 do 18 podawano drugi posiłek – cenę. Oczywiście istniały odstępstwa od reguły, ponieważ niektórym to nie wystarczało. Wśród tych osób była chociażby królowa Jadwiga, która przed snem lubiła podjadać w ramach collatio – posiłku, który dziś uznalibyśmy za podwieczorek lub kolację.
Chcąc przybliżyć zwyczaje żywieniowe Jagiellonów, warto podkreślić, że przedstawiciele tej dynastii nie znali widelców. W Polsce zaczęto ich używać dopiero w XVII w. Podobno na polski dwór sprowadziła je włoska księżna Bona Sforza, żona Zygmunta Starego. Do tego czasu potrawy jedzono głównie za pomocą chleba lub palcami.
Królewskie pary zwykle jadały osobno
Jagiellonowie rzadko jadali w swoim towarzystwie. Władysław Jagiełło wolał stołować się z mężczyznami niż np. z Jadwigą Andegaweńską, która często zasiadała do stołu z najważniejszymi damami dworu i innymi gośćmi przebywającymi wówczas na Wawelu. Wyjątkami były oficjalne spotkania, wydarzenia polityczne, święta czy inne rodzinne uroczystości. Co więcej, dla poszczególnych członków rodziny królewskiej często prowadzono nawet osobne kuchnie, którymi rządziły odrębne zespoły.
Za proces przygotowania jedzenia i podania potraw na stół odpowiadał kuchmistrz, który miał do pomocy spiżarnego, a także szafarza odpowiedzialnego m.in. za prowadzenie rachunków.
Dania mięsne, ścisły post i awersja do jabłek
Posiłki Jagiellonów składały się zazwyczaj z trzech dań. Na początek podawano zupę, później pieczeń lub rybę, a na końcu – leguminy, czyli jarzyny (głównie kapustę, groch i kuczmerkę). Na pierwszy ogień szła czarna lub żółta polewka (zabarwiana szafranem), a także flaki (szczególnie uwielbiane przez królową Jadwigę) lub rosół na bazie wołowiny oraz drobiu. Dosyć popularną zupą w jagiellońskiej kuchni był żur, czyli barszcz biały z dodatkiem ugotowanego jajka, szczególnie lubiany m.in. przez Barbarę Radziwiłłównę.
Wbrew pozorom Jagiellonowie nie spożywali dużych ilości mięsa. W ciągu roku wypadało bowiem prawie dwieście dni postnych. Bardzo rzadko na talerze przedstawicieli rodziny królewskiej trafiała dziczyzna, jagnięcina czy baranina. Członkowie dynastii chętniej zajadali się wieprzowiną, wołowiną i cielęciną. Poza tym jedli kury, gęsi, cietrzewie i przepiórki, a od czasu do czasu serwowano im nawet łabędzie czy pawie.
Gdy nadchodził post, słoninę zastępowano olejami roślinnymi, a Jagiellonowie raczyli się rybami. Do tego pojadali pieczywo, warzywa, owoce oraz grzyby. Szczególnie wstrzemięźliwy był Władysław Jagiełło, który w tym czasie ograniczał się do spożywania chleba oraz wody. Poza tym nie znosił jabłek, ponieważ był uczulony na ich zapach. Zastępował je słodkimi gruszkami. Oprócz tego w XV i XVI w. na dworze pojawiły się owoce cytrusowe. Jagiellonowie chętnie uzupełniali dietę pomarańczami i cytrynami, które zaczęto sprowadzać w dużych ilościach za sprawą Bony Sforzy.
Przyprawy na wagę złota i królewski chleb powszedni
W czasach panowania Jagiellonów przyprawy były tak cenne, że traktowano je niczym klejnoty. Za króla Władysława codziennie kupowano cukier, jednak ważniejszy był pieprz, którym przyprawiano większość potraw. Istotna była również sól, w której konserwowano żywność. Czasem wymieniano ją na ryż.
Jadwiga Andegaweńska i Katarzyna Habsburżanka uwielbiały biały chleb i bułki. Z kolei król Władysław upodobał sobie pieczywo razowe z dodatkiem otrębów pszennych. Prócz tego w kuchni Jagiellonów królowały marcepany. Gdy królowa Jadwiga zajadała się plackami z jabłkami, śliwkami lub cynamonem, Jagiełło delektował się wypiekami z farszem z białego sera. Takie nadzienie szczególnie posmakowało mu w pierogach.
Nadworny aptekarz przyrządzał ponadto konfekty, czyli cukierki doprawiane przyprawami: cynamonem, anyżem, imbirem, szafranem, a nawet pieprzem gwinejskim. Od czasu do czasu pokrywano je cienką warstwą złota lub srebra. Niektóre z nich miały właściwości lecznicze, wspomagały trawienie i odświeżały oddech. Dużo rzadziej (ale jednak) jadano na dworze cukierki różane oraz pierniki (od „pierny”, co oznacza „pieprzny”). Do słodzenia potraw oraz napojów używano miodu.
Co pili Jagiellonowie?
Choć na jagiellońskich stołach królowało piwo (grzane i serwowane na zimno), Władysław Jagiełło, Kazimierz Jagiellończyk i Zygmunt I preferowali inne napoje, wszyscy trzej byli bowiem abstynentami. Jagiellonowie raczyli się napojami ze złotych, srebrnych lub szklanych kielichów. Ogromną popularnością (dużo większą niż wino) na królewskim dworze cieszył się miód pitny. Poza tym popijano kampust, czyli zsiadłe mleko.
„Kuchnia Jagiellonów”. W menu: czemiga, kybyny i borek
Chcąc poznać przepisy na dania, które królowały w jadłospisie jednej z największych polskich dynastii, warto obejrzeć program kulinarny pt. „Kuchnia Jagiellonów” z 2020 r. Prowadzący Łukasz Modelski zaserwuje m.in.: wykwintną polewkę z drobiu z cynamonem, barszcz ze szczawiu, grzankę z bobem, pieczeń z sarny, czemigę, kybyny, borek, wołowinę w sposobie czy pasternak w miodzie.
Źródło:
Urszula Borkowska, „Dynastia Jagiellonów w Polsce”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
