Letnie Igrzyska Olimpijskie 2024 rozpoczną się 26 lipca w Paryżu. Będzie to 33. edycja najsłynniejszych zawodów świata, które współcześnie rozgrywane są od roku 1896, gdy imprezę zorganizowano w Atenach. Tradycja i historia olimpiady sięga jednak o wiele dalej w przeszłość, aż do starożytnej Grecji i roku 776 p.n.e. To właśnie wtedy w Olimpii odbyły się pierwsze udokumentowane zawody sportowe.
Historia starożytnych igrzysk olimpijskich zaczyna się w 776 r. p.n.e. w Olimpii. Triumfował wówczas biegacz Koroibos z Elidy, który wygrał wyścig na krótkim dystansie 600 stóp (prawdopodobnie 192 metry). W zachowanych zapiskach znaleźć możemy informację, że na co dzień pracował jako kucharz na zachodnim Peloponezie. Inskrypcja na jego nagrobku podkreślała, że był on pierwszym zwycięzcą olimpijskich zmagań, które początkowo odbywały się tylko w jednej dyscyplinie i jednego dnia. Z czasem liczbę konkurencji zwiększono. Tak samo jak liczbę dni, których w późniejszych latach było już pięć.
Tuż po wspomnianych igrzyskach podjęto decyzję o tym, że będą one organizowane co cztery lata na przełomie lipca i sierpnia po letnim przesileniu. Możliwość udziału w zawodach przyznano wszystkim wolnym obywatelom Hellady, którzy odznaczać się musieli wysokimi standardami moralnymi i nie byli wcześniej skazani za popełnienie umyślnego przestępstwa. W zmaganiach olimpijskich nie mogły brać udziału kobiety, których najprawdopodobniej (historycy nie są co do tego zgodni) nie dopuszczano nawet na widownię. Mężatki na dodatek musiały na ten czas wyjechać z miasta. To wszystko najprawdopodobniej dlatego, że sportowcy na arenie występowali nago. Wyjątkiem były wyścigi rydwanów i wyścigi w zbrojach hoplitów.
Mit o początkach igrzysk olimpijskich
Mity o początkach igrzysk olimpijskich przekazują inną wersję. Legendy podają, że ich inicjatorami byli sami bogowie, w tym Zeus. To on, jeszcze jako dziecko, miał obserwować na zorganizowanej ku jego uciesze olimpiadzie, w której uczestniczyli Daktylowie, pierwsze zawody sportowe. Następnie udekorował zwycięzcę wieńcem oliwnym, który był jednocześnie symbolem pokoju. Wkrótce na arenach zaczęli występować również sami bogowie.
Według innej opowieści olimpiadę miał wymyślić młody bohater o imieniu Pelops. Mężczyzna zakochał się w córce króla Pizy Oenomaosa. Monarcha był przeciwny związkowi swojej córki ze zwykłym człowiekiem. Na dodatek wyrocznia przepowiedziała mu wcześniej, że kiedyś zostanie zabity włócznią przez swojego zięcia. To sprawiło, że od każdego z zalotników wymagał pojedynku na rydwanach. W trakcie zawodów pozwalał odjechać przeciwnikowi i przekazywał mu, że zostanie zabity, jeżeli władca go doścignie.
Konie do powozu podarował Oenomaosowi Posejdon. Żaden z konkurentów do ręki księżniczki nie miał szans. Świadom tego Pelops przekonał królewskiego woźnicę, aby zmienił żelazne sworznie na woskowe. Te rozpuściły się w trakcie rywalizacji, zaś monarcha spadł z powozu i zginął. Młody mężczyzna zorganizował wtedy uroczystości pogrzebowe i wyścigi ku czci zmarłego monarchy, dzięki czemu zainicjował późniejsze igrzyska. Miał brać w nich udział m.in. Herkules.
Zapalanie znicza i symbolika igrzysk olimpijskich
Tradycja zapalania znicza olimpijskiego również wywodzi się z czasów antycznych. Święty ogień płonął na ołtarzach przez cały okres trwania zawodów w sanktuarium Hestii. Wybór bogini nie był przypadkowy. Córka Kronosa i Rei oraz siostra Zeusa nigdy nie brała udziału w żadnych sporach i wojnach między bogami. Jej łagodne usposobienie sprawiło, że była uznawana przez starożytnych Greków za symbol moralnej czystości, prawości, rodziny i pokoju.
Idealnie pasowała na opiekunkę olimpiady, bo przed igrzyskami i w czasie ich trwania ogłaszano rozejmy. Nikt nie mógł wówczas walczyć, w trakcie zawodów wstrzymywano wszelkie działania zbrojne, aby pielgrzymi i sportowcy mogli bez przeszkód i ryzyka dotrzeć na sportową arenę. Także obecnie olimpiada i znicz olimpijski symbolizują pokój, harmonię, jedność świata oraz ponadnarodową ideę łączenia ludzi i kultur.
Tak było również w starożytnej Grecji – na organizowanych co cztery lata zawodach w uczciwych rywalizacjach mierzyli się ze sobą mieszkańcy Aten, Sparty, Macedonii i innych miast-państw. Zwycięzcy byli później uznawani za bohaterów w swoich ojczyznach, nagradzani pieniędzmi i przedmiotami, urzędami oraz powszechnym uwielbieniem. To często próbowali wykorzystać politycy i władcy. Tak było m.in. w przypadku atlety Sotadesa. Na dziewięćdziesiątym dziewiątym festiwalu zwyciężył w długim biegu i ogłosił się Kreteńczykiem, którym w istocie był. Ale na następnym festiwalu uczynił się Efezjaninem, przekupiony przez lud Efezu. Za ten czyn został wygnany przez Kreteńczyków – podaje Pauzaniasz.
To nie był jedyny przypadek, kiedy igrzyska olimpijskie wykorzystywane były do działań mających związek z polityką. Ponieważ wiązały się z prestiżem, mogły podbudować reputację miasta-państwa, które je organizowało. Często służyły jako narzędzie do podkreślania potęgi danego kraju. W 668 r. p.n.e., według informacji podawanych przez starożytnych historyków, Fejdon z Argos na zlecenie Pizy zaatakował Olimpię i zdobył ją razem z sanktuarium znajdującym się pod kontrolą Elidy. Następnie zorganizował igrzyska pod patronatem swojego zleceniodawcy. W rok później prawowici właściciele wysłali wojska i odzyskali świątynię oraz miasto.
Starożytne igrzyska olimpijskie. Jak przebiegały zawody i w czym konkurowano?
Ten fakt pokazuje, że olimpiada przede wszystkim była ważna dla Greków mieszkających na Peloponezie. Miała charakter religijny, a poprzez zawody podkreślano siłę i energię człowieka oraz kult zdrowia i ciała. Ta idea rozprzestrzeniła się z czasem na całą Grecję. Zawody w Olimpii stały się najważniejszym elementem igrzysk panhelleńskich.
Organizowano je co cztery lata. W VII w. p.n.e. odbywały się już w kilku różnych konkurencjach, wśród których były biegi krótkodystansowe, rzut dyskiem, rzut oszczepem, skok w dal, zapasy, pankration (połączenie zapasów i boksu), boks, wyścigi konne i wyścigi rydwanów.
Formalnie rozpoczynały się pierwszego dnia, kiedy na uroczystości poświęconej Zeusowi zawodnicy w towarzystwie ojców składali przysięgę, że będą walczyć uczciwie i nie dopuszczą się żadnego oszustwa, oraz potwierdzali, że należycie przygotowywali się do zawodów przez ostatnie miesiące. Kto złamał przyrzeczenie i na zawodach zachowywał się niegodnie, był piętnowany, karany grzywną i otrzymywał karykaturalny pomnik zwany zames.
W drugim dniu o świcie organizowano wyścigi rydwanów na hipodromie. Następnie na arenę wychodzili pięcioboiści, którzy rywalizowali w biegach, rzucie oszczepem, rzucie dyskiem, skoku w dal i zapasach. Trzeciej doby składano ofiary ze zwierząt i roślin Zeusowi. Następnie na stadion wychodzili chłopcy, którzy konkurowali ze sobą w biegu na krótkim dystansie. Czwartego dnia odbywały się zawody w dyscyplinach takich jak wyścigi w pełnym uzbrojeniu oraz rywalizacja we wszelkich sportach walki. Po tych wydarzeniach następował koniec zmagań. W piątej dobie nagradzano zwycięzców wieńcami oliwnymi zaplecionymi z gałązek świętej oliwki (kalistefanos). Mogli oni również zażyczyć sobie postawienia posągu w gaju Zeusa.
Z biegiem lat dodawano kolejne konkurencje, w tym m.in. zawody trębaczy czy poetów oraz bieg na długim dystansie. Często wygrywali w nim zawodnicy ze Sparty. Na 85. igrzyskach doszło w tej dyscyplinie do dramatu. Wygrał je mężczyzna o imieniu Ladas. Niestety tuż po przekroczeniu linii mety upadł z wyczerpania i stracił przytomność. Tysiące ludzi obserwowało, jak lekarze walczą o jego życie. Następnie przeniesiono go do powozu, w którym zmarł. W Argos, skąd pochodził, jego pomnik wykuł Myrion.
Antyczne igrzyska olimpijskie. Najsłynniejsi starożytni zawodnicy
To niejedyny bohater olimpijski uwieczniony rzeźbą. Takich posągów wiele miał m.in. uznawany za najlepszego sportowca w historii starożytnej Grecji Leonidas z Rodos. Ten był lekkoatletą, który wygrał wszystkie konkurencje biegowe na czterech igrzyskach z rzędu. Łącznie zwyciężył dwanaście razy. Mówiono, że jest szybki niczym mityczny heros. Trudno uwierzyć, ale jego rekord triumfów przetrwał tysiące lat i został pobity dopiero przez Michaela Phelpsa w 2016 r. Amerykański pływak na najwyższym stopniu podium stanął wówczas po raz trzynasty.
Wielką sławę na antycznych zawodach zdobył również zapaśnik Milon z Krotonu. Został on opisany w „Dziejach” przez Herodota. Mężczyzna sześciokrotnie zwyciężył na igrzyskach, a jego imię znane było nawet na perskim dworze królewskim. Sportowiec słynął z nadludzkiej siły. „Gdy Milon, zapaśnik, raz przyjął pozycję, nie było osoby, która by mogła go z niej ruszyć. A gdy schwycił w dłoń jabłko, nikt nie mógł dokonać nawet tyle, by odgiąć jeden z jego palców” – pisze Pliniusz Starszy w „Historii naturalnej”.
To sprawiło, że jego córkę za żonę pojął lekarz króla Persji Dariusza I Wielkiego, Demokedes. Imię Milona miało wielkie poważanie w oczach władcy. Medyk liczył, że w ten sposób uda mu się uniknąć zemsty za swoją ucieczkę z pałacu. Monarcha, wielbiciel zapaśnika, odpuścił mu winę. Legenda podaje, że sportowiec miał dziwną śmierć – włożył ramiona w usychający pień drzewa, w który umieszczono rozpórki. Te wypadły w pewnej chwili, a drzewo zacisnęło się na rękach Milona. Nie mógł się uwolnić i został rozszarpany nocą przez wilki.
Wśród najsłynniejszych starożytnych sportowców wymienia się również Chionisa ze Sparty (wygrywał bieg na stadion – czyli na około 192 metry – podczas czterech igrzysk olimpijskich i był rekordzistą skoku w dal), Astylosa z Krotony (trzy razy wygrywał bieg na stadion i raz wygrał bieg na długość dwóch stadionów, zwany diaulos), pankrationistę Arrachiona z Figalii, który ostatnie z trzech zwycięstw przypłacił śmiercią, oraz księżniczkę ze Sparty Kyniskę. Była ona pierwszą kobietą, która zdobyła olimpijski laur. Wywalczyła go w powożeniu rydwanem. Łącznie znamy listę około 117 wybitnych triumfatorów starożytnych igrzysk olimpijskich oraz setki mniej znanych sportowców, którzy wieniec na głowę zakładali raz czy dwa. Te spisy zawdzięczamy antycznym kronikarzom, którzy skrupulatnie odnotowywali imię każdego zwycięzcy.
Igrzyska olimpijskie w starożytnym Rzymie. Niesława Nerona i powrót do zawodów
Tradycja igrzysk z biegiem lat tak silnie zakorzeniła się w helleńskim świecie, że nawet po podbiciu całego południa Europy Rzymianie nie śmieli jej tknąć. Jedynie w 86 r. p.n.e. Sulla okradł miasto i sanktuarium, aby zdobyć pieniądze na zorganizowanie wyprawy wojennej przeciwko Mitrydatesowi VI, królowi Pontu. To spotkało się z powszechnym potępieniem. Wiele osób uznało to za akt prawdziwego barbarzyństwa. Plutarch wspomina w „Żywocie Sulli”, że pocięto wówczas i zagrabiono bezcenne pamiątki po pradawnych greckich władcach i królach.
Wielką niesławą okrył się również Neron. Cesarz rywalizował w wyścigach rydwanów w 67 r. i wypadł z powozu, przez co nie ukończył zawodów. To nie przeszkodziło mu w zwycięstwie. Arbitrzy uznali, że wygrałby, gdyby nie wypadek. Władca zebrał również inne laury – jako śpiewak, lutnista i aktor. Następnie wrócił do Rzymu i nosił olimpijski wieniec na głowie. Symbolizował on jego aspiracje do sławy i uznania, co było istotne w rzymskiej kulturze i polityce tamtych czasów. Tuż po jego śmierci olimpiadę unieważniono razem z jej wynikami.
W II w. igrzyska olimpijskie przeżyły prawdziwy renesans za sprawą cesarzy Hadriana i Antoninusa Piusa, którzy byli wielkimi wielbicielami kultury greckiej. Organizowane za czasów ich panowania zawody cieszyły się olbrzymią popularnością. Przyjeżdżały wówczas do Olimpii setki zamożnych osób, a na trybunach zmagania sportowców obserwowały dziesiątki tysięcy osób. Odrodzenie trwało przez niemal sto lat i zakończyło się w momencie, kiedy imperium rzymskie zaczęło powolnie kroczyć ścieżką ku upadkowi na początku III w. Wprawdzie zawody wciąż organizowano, ale poświęcano na nie coraz mniej pieniędzy. Kres olimpiady nadszedł w 393 r. To wtedy Teodozjusz I zakazał urządzania pogańskich zawodów. Łącznie starożytne igrzyska olimpijskie między 776 r. p.n.e. a 393 r. n.e. odbyły się dokładnie 293 razy w ciągu 1168 lat.
RS
